Người tinh khôn xuất hiện lần đầu tiên ở đâu và lúc nào?

Cách đây hơn hai thập niên, dấu tích do tổ tiên loài người xa xưa để lại với niên đại trên 50.000 năm là cực kỳ hiếm. Chỉ có bốn khu vực trong toàn bộ châu Phi được báo cáo vào thời điểm đó. Hai đến từ Đông Phi: Laetoli ở Tanzania và Koobi Fora ở Kenya; hai đến từ Nam Phi (Nahoon và Langebaan). Trên thực tế, địa điểm Nahoon, được báo cáo vào năm 1966, là địa điểm theo dõi vượn người đầu tiên từng được mô tả (124.000 năm trước).

Vào năm 2023, tình hình rất khác. Có vẻ như mọi người đã không tìm kiếm đủ tích cực hoặc không tìm kiếm đúng địa điểm. Ngày nay, số liệu thống kê về các ichnosite (một thuật ngữ chỉ các dấu tích) của người châu Phi có niên đại hơn 50.000 năm đã lên đến 14.

Chúng có thể được chia thành cụm Đông Phi (5 địa điểm) và cụm Nam Phi (9 địa điểm). Còn có hơn 10 địa điểm khác trên thế giới gồm cả vương quốc Anh và bán đảo Ả Rập có di chỉ loài người từ 50.000 năm trở lên.

Trong một bài báo được xuất bản gần đây trên Ichnos, tạp chí quốc tế về hóa thạch dấu tích, các nhà khoa học đã cung cấp niên đại của dấu tích thuộc họ người 7 địa điểm (ở bờ biển phía nam mũi Cape của Nam Phi) mới được xác định trong 5 năm qua. Các khu vực này hiện là một phần của 9 địa điểm thuộc "cụm Nam Phi".

Các nhà khoa học thấy rằng các khu vực có di chỉ với độ tuổi khác nhau; dấu tích gần nhất có niên đại 71.000 năm tuổi. Dấu tích lâu đời nhất, có niên đại 153.000 năm, là một trong những phát hiện đáng chú ý hơn được ghi lại trong nghiên cứu này: đó là dấu tích lâu đời nhất cho đến nay được cho là của loài người chúng ta, Homo sapiens hay người tinh khôn.

Cùng với các bằng chứng khác từ khu vực và khoảng thời gian tương đương, trong đó gồm sự phát triển của các công cụ bằng đá tinh xảo, tác phẩm nghệ thuật, đồ trang sức… Các nhà khoa học xác nhận rằng bờ biển phía nam mũi Cape là khu vực đầu tiên mà con người hiện đại đã sinh trưởng, tiến hóa và phát triển trước đây, di chuyển khắp châu Phi rồi đến các châu lục khác.

Các khu vực khảo cổ có niên đại rất khác nhau

Có sự khác biệt đáng kể giữa các cụm di chỉ ở Đông Phi và Nam Phi. Các địa điểm ở Đông Phi lâu đời hơn nhiều: Laetoli, lâu đời nhất với di chỉ 3,66 triệu năm tuổi và mới nhất với di chỉ 0,7 triệu năm tuổi.

Các dấu tích không phải do Homo sapiens tạo ra, mà bởi các loài trước đó như australopithecines, Homo heidelbergensis (người Heidelberg) và Homo erectus (người đứng thẳng) – những họ hàng đã tuyệt chủng của người tinh khôn chúng ta. Phần lớn, các di chỉ ở Đông Phi cổ xưa hơn, bị vùi sâu nên các nhà khảo cổ đã phải khai quật một cách công phu và tỉ mỉ.

Ngược lại, các địa điểm ở Nam Phi trên bờ biển mũi Cape lại mới hơn đáng kể. Tất cả dấu tích ở đây đều được quy cho Homo sapiens. Và các dấu tích có xu hướng lộ ra hoàn toàn khi chúng được phát hiện, trong các loại đá được gọi là aeolianites (đá vôi ven biển bao gồm trầm tích cacbonat có nguồn gốc sinh vật biển nông, được gió hình thành thành cồn cát ven biển và sau đó bị hóa thạch).

Do yếu tố địa chất nên di chỉ ở Nam Phi thường không được bảo quản tốt như các địa điểm Đông Phi. Chúng cũng dễ bị hủy hoại bởi môi trường, vì vậy các nhà khoa học thường phải làm việc nhanh chóng để ghi lại và phân tích chúng trước khi bị đại dương và gió phá hủy.

Mặc dù điều này hạn chế khả năng giải thích chi tiết, nhưng các nhà khoa học có thể ghi ngày tháng của hiện vật nhờ công nghệ kích thích quang học xuất hiện.

Phương pháp kích thích quang học

Một thách thức chính khi nghiên cứu hồ sơ cổ xưa – dấu tích, hóa thạch hoặc bất kỳ loại trầm tích cổ nào khác - là xác định độ tuổi của đối tượng.

Nếu không nắm rõ điều này, rất khó để đánh giá tầm quan trọng của một phát hiện, hoặc để giải thích những thay đổi khí hậu tạo ra hồ sơ địa chất. Trong trường hợp của aeolianites ở bờ biển phía nam Mũi Cape, phương pháp xác định niên đại được lựa chọn thường là kích thích quang học.

Phương pháp xác định niên đại này cho thấy một hạt cát đã được tiếp xúc với ánh sáng mặt trời cách đây bao lâu; nói cách khác, phần trầm tích đó đã bị chôn vùi trong bao lâu. Đó là một phương pháp tốt vì chúng ta có thể tin tưởng một cách hợp lý rằng "đồng hồ" xác định niên đại bắt đầu vào khoảng thời gian dấu tích được hình thành. Phương pháp này cũng củng cố phần lớn việc xác định niên đại của những phát hiện trước đây trong khu vực.

Phạm vi niên đại tổng thể của những phát hiện của nhóm nghiên cứu đối với các dấu tích của tông người - khoảng 153.000 đến 71.000 năm tuổi - phù hợp với các độ tuổi trong các nghiên cứu được báo cáo trước đây dựa từ các trầm tích địa chất tương tự trong khu vực.

Dấu tích 153.000 năm tuổi được tìm thấy trong Công viên Quốc gia Garden Route, phía tây thị trấn ven biển Knysna trên bờ biển phía nam mũi Cape. Hai di chỉ có niên đại trước đây ở Nam Phi là Nahoon và Langebaan có niên đại lần lượt là khoảng 124.000 năm và 117.000 năm.