Nhiều nước giàu vẫn nhận vắc xin COVID-19 từ COVAX khi hàng tỉ người ở nước nghèo chưa được tiêm

Chỉ riêng vào cuối tháng 6.2021, sáng kiến ​​có tên COVAX đã gửi khoảng 530.000 liều tới Anh, nhiều hơn gấp đôi số lượng được gửi tháng đó cho toàn bộ lục địa châu Phi.

Với COVAX, các quốc gia dường như sẽ phải cung cấp tiền để có thể được sử dụng vắc xin, cả đóng góp cho các nước nghèo và như một chính sách bảo hiểm cho những người giàu hơn có thể nhận vắc xin nếu họ gặp sự cố. Một số nước giàu bao gồm cả các quốc gia thuộc Liên minh châu Âu, tính toán rằng họ có đủ liều lượng có sẵn thông qua các thỏa thuận song phương và nhượng lại liều lượng do COVAX phân bổ cho các nước nghèo hơn.

Thế nhưng những nước khác, bao gồm cả Anh, đã tự mình khai thác nguồn cung cấp liều lượng ít ỏi từ COVAX, dù nằm trong số đã dự trữ hầu hết các loại vắc xin sẵn có trên thế giới. Trong khi đó, hàng tỉ người ở các nước nghèo vẫn chưa được tiêm một liều vắc xin COVID-19 nào.

Kết quả là các nước nghèo hơn đã rơi vào đúng tình trạng khó khăn mà COVAX muốn tránh: Phụ thuộc vào những ý tưởng bất chợt và chính trị của các quốc gia giàu để nhận tài trợ, giống như vẫn thường xảy ra trong quá khứ. Trong nhiều trường hợp, các nước giàu không muốn tài trợ số liều đáng kể trước khi hoàn thành việc tiêm vắc xin cho tất cả công dân của mình.

"Nếu cố gắng giữ lại vắc xin từ các nơi trên thế giới, liệu chúng ta có thể làm cho tình hình tồi tệ hơn hiện nay không?", Tiến sĩ Bruce Aylward, cố vấn cấp cao của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), đặt câu hỏi trong phiên họp công khai về công bằng vắc xin.

Các nước giàu khác gần đây đã nhận được vắc xin thông qua COVAX gồm Qatar, Bahrain và Ả Rập Xê Út, tất cả đều có tỷ lệ tiêm chủng tương đối cao và các phương tiện khác để mua vắc xin. Qatar đã hứa tài trợ 1,4 triệu liều vắc xin và đã xuất xưởng hơn 74.000 liều mà họ nhận được từ COVAX.

Mỹ không bao giờ nhận bất kỳ liều vắc xin nào thông qua COVAX, nhưng Canada, Úc và New Zealand đã làm điều này. Canada đã bị chỉ trích rất nhiều vì đã nhận nhiều lô vắc xin từ COVAX đến nỗi họ nói rằng sẽ không yêu cầu các lô hàng bổ sung.

Trong khi đó, Venezuela vẫn chưa nhận được bất kỳ liều vắc xin nào do COVAX phân bổ. Haiti đã nhận được ít hơn một nửa những gì họ được phân bổ, còn Syria được khoảng 1/10. Trong một số trường hợp, các quan chức cho biết liều lượng vắc xin không được gửi đi vì các nước giàu không có kế hoạch phân phối chúng.

Các quan chức Anh xác nhận nước này đã nhận được khoảng 539.000 liều vắc xin COVID-19 vào cuối tháng 6 và họ có các lựa chọn để mua thêm 27 triệu mũi thông qua COVAX.

Anh mô tả COVAX như một cơ chế để tất cả các quốc gia có được vắc xin, không chỉ những nước cần được tài trợ. Anh từ chối giải thích lý do tại sao chọn nhận những liều vắc xin đó từ COVAX dù các thỏa thuận tư nhân đã đặt trước 8 mũi tiêm cho mỗi cư dân.

Brook Baker, giáo sư luật của Đại học Northeastern (Mỹ) chuyên về tiếp cận thuốc, cho biết thật vô lương tâm khi các nước giàu nhúng tay vào nguồn cung cấp vắc xin COVAX khi hơn 90 quốc gia đang phát triển hầu như không có quyền tiếp cận. Nhà cung cấp lớn nhất cho COVAX, Viện Huyết thanh Ấn Độ, đã ngừng chia sẻ vắc xin vào tháng 4 để đối phó với sự gia tăng các ca bệnh ở nước này.

Dù số lượng vắc xin được các nước giàu như Anh mua thông qua COVAX là tương đối ít, nhưng nguồn cung cấp toàn cầu cực kỳ hạn chế có nghĩa là việc mua đó dẫn đến ít mũi tiêm hơn cho các nước nghèo. Đến nay, sáng kiến ​​này đã mang lại ít hơn 10% liều lượng mà họ đã hứa.

COVAX được điều hành bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Liên minh toàn cầu về Vắc xin và Tiêm chủng (GAVI) cùng Liên minh các đổi mới về chuẩn bị sẵn sàng cho dịch (nhóm được thành lập vào năm 2017 để phát triển vắc xin ngăn chặn dịch bệnh bùng phát). Chương trình đang cố gắng lấy lại uy tín bằng cách kêu gọi các nước giàu phân phối vắc xin mà họ tài trợ thông qua hệ thống của riêng mình, Brook Baker nói. Song ngay cả nỗ lực này cũng không hoàn toàn thành công vì một số quốc gia đang thực hiện các giao dịch của riêng mình để thu hút sự chú ý của công chúng và ảnh hưởng chính trị.

“Các nước giàu đang cố gắng thu được lợi ích địa chính trị từ việc chia sẻ liều lượng song phương”, Brook Baker lưu ý.

Đến nay, các khoản tài trợ vắc xin đang đến chỉ bằng một phần rất nhỏ so với những gì đã cam kết, theo thống kê của trang AP về các loại vắc xin được hứa hẹn và chuyển giao.

Tiến sĩ Christian Happi, chuyên gia về các bệnh truyền nhiễm tại Đại học Redeemer’s ở Nigeria, cho biết các khoản tài trợ vắc xin COVID-19 từ các nước giàu vừa không đủ vừa không đáng tin cậy, đặc biệt là khi họ không chỉ lấy hầu hết nguồn cung cấp của thế giới mà còn đang chuyển sang tiêm cho trẻ em và cân nhắc việc thực hiện các mũi tiêm nhắc lại.

Christian Happi kêu gọi châu Phi, nơi 1,5% dân số được tiêm vắc xin COVID-19 đầy đủ, tăng cường sản xuất vắc xin của riêng mình thay vì dựa vào COVAX. Ông nói: “Chúng tôi không thể chỉ đợi họ đưa ra giải pháp”.

COVAX nhận thức rõ vấn đề. Trong cuộc họp hội đồng quản trị cuối cùng vào cuối tháng 6, các quan chức y tế thừa nhận rằng đã không đạt được sự phân phối công bằng.

Tại cuộc họp sau đó với các đối tác, Giám đốc điều hành Gavi - Tiến sĩ Seth Berkley cho biết COVAX có ý định tôn trọng các thỏa thuận đã đạt được với các nước giàu nhưng sẽ yêu cầu họ trong tương lai “điều chỉnh” liều lượng được phân bổ để nhận ít vắc xin hơn.

Trong số những lý do mà Tiến sĩ Seth Berkley viện dẫn cho việc Gavi miễn cưỡng phá bỏ hoặc đàm phán lại các hợp đồng đã ký với các nước giàu là rủi ro tiềm tàng với bảng cân đối kế toán của mình. Trong năm ngoái, chỉ riêng nước Anh đã trao hơn 860 triệu USD cho COVAX.

Ghi chú cuộc họp từ tháng 6 cho thấy Gavi đã sửa đổi kế hoạch ban đầu của COVAX để chia đều vắc xin giữa các nước giàu và nghèo cũng như đề xuất rằng các nước nghèo sẽ nhận được khoảng 75% liều COVID-19 trong tương lai. Nếu không có sự tham gia của các nước giàu vào COVAX, Gavi nói “sẽ rất khó để đảm bảo các giao dịch với một số nhà sản xuất”.

Đáp lại yêu cầu bình luận của AP, Gavi cho biết sáng kiến ​​này nhằm cung cấp hơn 2 tỉ liều vào đầu năm 2022 và mô tả COVAX là “nỗ lực toàn cầu chưa từng có”.

“Phần lớn nguồn cung COVAX sẽ đến các nước có thu nhập thấp và trung bình”, Gavi cho biết trong một email về dự báo nguồn cung vắc xin mới nhất của mình. Với nhiều quốc gia, Gavi cho hay: "COVAX là chính, nhưng không phải là nguồn cung cấp vắc xin COVID-19 duy nhất".

Khoản tài trợ của Tây Ban Nha cho 4 quốc gia ở Mỹ Latinh - lần đầu tiên thông qua COVAX - phản ánh mức độ tài trợ tối thiểu của các nước giàu với vắc xin. Đã tiêm cho 57 triệu liều vắc xin cho cư dân của mình, Tây Ban Nha chỉ xuất xưởng 654.000 liều trong tuần đầu tiên vào tháng 8. Đây chỉ là 3% trong tổng số 22,5 triệu liều vắc xin mà Tây Ban Nha đã hứa cho COVAX.

Gavi cho biết COVAX hiện có đủ tiền và cam kết đóng góp cho 30% dân số của các quốc gia nghèo nhất thế giới một ngày nào đó, song từng hứa hẹn nhiều trước đây.

Vào tháng 1.2021, COVAX cho biết có thể đảm bảo 640 triệu liều vắc xin COVID-19 để phân phối vào tháng 7.2021, tất cả đều theo các thỏa thuận đã ký, không phải tài trợ. Song đến tháng trước, COVAX chỉ vận chuyển được 210 triệu liều, 40% trong số đó được tài trợ

Với việc COVAX ở ngoài lề, việc tài trợ vắc xin đã trở thành một thứ gì đó là cuộc cạnh tranh chính trị. Trung Quốc đã xuất xưởng 770 triệu liều vắc xin COVID-19 và tuần trước đã công bố mục tiêu của riêng họ là gửi 2 tỉ liều đến phần còn lại của thế giới vào cuối năm - đúng bằng số lượng kế hoạch ban đầu của COVAX.

Điều này vượt xa phần còn lại của thế giới, theo AP kiểm đếm liều lượng. Anh chỉ giao 4,7 triệu vắc xin COVID-19, thiếu xa so với 30 triệu đã cam kết, còn Liên minh châu Âu (EU) đã giao 7,1 triệu và 55 triệu liều khác thông qua các hợp đồng COVAX.

Strive Masiyiwa, đặc phái viên của Liên minh châu Phi về mua sắm vắc xin COVID-19, cho biết: “Nếu các nhà tài trợ không tiến lên phía trước, những người tiếp tục chết là người của chúng ta”.

Đến nay, Mỹ đã cung cấp 111 triệu liều vắc xin COVID-19, ít hơn một nửa so với những gì đã hứa. Một số nhà lập pháp Mỹ từ cả hai bên đã tranh luận hôm 11.8 rằng chính phủ nên nắm bắt cơ hội ngoại giao bằng cách tích cực tìm kiếm tín dụng cho những liều vắc xin mà họ vận chuyển ra nước ngoài.

“Tôi nghĩ chúng ta nên cung cấp vắc xin khắp Trung Đông, nhưng tôi cũng nghĩ rằng chúng ta nên có cờ Mỹ trên mỗi lọ thuốc”, Hạ nghị sĩ Juan Vargas, đảng viên Đảng Dân chủ từ California, cho biết tại một phiên điều trần về tình trạng đại dịch ở Trung đông.

Ngay cả người đứng đầu chính sách đối ngoại của Liên minh châu Âu, Josep Borrell, gần đây đã lên tiếng chê bai việc châu Âu tụt hậu trong các khoản tài trợ vắc xin về mặt địa chính trị là tổn thất so với Trung Quốc. Tổng thống Joe Biden thông báo về các khoản tài trợ vắc xin của Mỹ thành công tương tự mô tả liều lượng này là cách để chống lại “Nga và Trung Quốc đang ảnh hưởng thế giới bằng vắc xin”. Nhà Trắng cho biết Mỹ đã viện trợ hơn 110 triệu liều vắc xin, một số thông qua COVAX.

Ngoài việc xuất khẩu vắc xin theo kế hoạch, Trung Quốc đã công bố kế hoạch tài trợ 100 triệu USD cho COVAX để mua thêm liều cho các nước đang phát triển.

“Chìa khóa để tăng cường hợp tác vắc xin và xây dựng Vạn lý trường thành về tiêm chủng là đảm bảo khả năng tiếp cận công bằng”, Wang Xiaolong, Vụ trưởng Vụ Kinh tế Quốc tế thuộc Bộ Ngoại giao Trung Quốc, phát biểu hôm 13.8 sau khi nước này tổ chức một diễn đàn trực tuyến về vắc xin công bằng.

Hội đồng quản trị COVAX đã đồng ý quay lại các giả định cơ bản về việc tiêm chủng cho thế giới trước cuối năm nay, nằm cao trong danh sách là: “Định nghĩa cập nhật về tiếp cận công bằng và bình đẳng”.

Sơn Vân/ảnh: AP