Lê Minh Quốc và 'Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt'

Bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ Tiếng Việt (NXB Tổng hợp TP.HCM, 12.2021) của nhà văn - nhà báo Lê Minh Quốc không phải là công trình lý thuyết về nghiên cứu văn hóa và ngôn ngữ, mà còn là những cảm nhận, thu thập và trải nghiệm thực tế của anh, một người suốt đời sống với chữ nghĩa.

Tác phẩm là những khám phá phát hiện mới của Lê Minh Quốc trong quá trình tìm hiểu tiếng Việt từ nhiều nguồn khác nhau… Bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ Tiếng Việt được chia thành 3 tập: Chơi chữ chanh chua chan chát chữ, Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo, Dích dắc dặt dìu dư dí dỏm. Các phần của cuốn sách không sắp xếp theo hệ thống ký âm thường thấy mà đan xen nhiều điển tích, cách dụng chữ từ xưa đến nay, phong phú ẩm thực Việt, phong tục tập quán, thói hư tật xấu… như một cách cởi mở để xâu chuỗi nhiều câu chuyện trong tập sách thú vị này.

Từ những điển tích hay truy nguyên nguồn gốc câu chuyện như: Chưa đỗ ông nghè đã đe hàng tổng; I cụt, y dài, y cà lết, y cờ rết; Song lang hay song loan; Nấu sử xôi kinh hay sôi kinh?; Mút mùa “Lệ Thủy” hay mút mùa “lệ thủy”?; Vân vân và mây mây v.v..; Chém gió méo mó tiếng Việt; Từ chơi “phây” đến chơi “ba que xỏ lá”; Biến bi thành hài…

Ngôn ngữ trong ẩm thực như: Ngẫu hứng cùng nghệ thuật ăn; Buồn tình, nghĩ tới… chuyện ăn, Ăn từ… tiếng rao, Ăn từ… trang sách; Miệng nhai cơm búng; Rượu hồng đào trút nhào vô nhạo; Từ “trà phe” đến “bia bọt”; Trâu giật, lợn mẹt, gà mâm…

Ví von về thói hư, ăn chơi trăng hoa, thiếu đi sự chung thủy như: Ghen rồi… đánh ghen; Chim chuột phen này... vồ lấy cống; Của còn chung chạ của…; Chơi bợm, bãi, phò phạch; Bồ bịch qua bị bầu…; Nhảy đầm nhảy đực…

Bên cạnh đó, tác giả còn giải nghĩa thêm những tập tục lễ - tết, hay thưởng thức nghệ thuật như: Ăn Tết với nhau, rủ nhau đụng lợn; Nhìn bếp… thấy ông Táo; Lạm bàn chuyện đánh cọp; Chơi hô lô tô; Dí dỏm như hô bài chòi; Chơi trống quan, lan man ca trù; Xem chèo, qua… hề chèo; Xem tuồng đồ, nghĩ về đồ; Bàn phiếm về hát bội, nhưng…

Động lực duy nhất để tác giả Lê Minh Quốc hoàn thành bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt là sự miệt mài học tiếng Việt và vì tình yêu máu thịt dành cho tiếng Việt. Có điều đây vẫn là bộ sách chưa thể kết thúc. Anh sẽ vẫn tiếp tục viết, viết thêm nữa bởi còn quá nhiều đề tài thú vị và tiếng Việt lại vô cùng phong phú, phong cách dùng từ cũng đa tầng đa nghĩa biến chuyển theo không gian và thời gian. Dù cho trăm năm hay ngàn năm sau đi chăng nữa, làm sao có thể quên được những từ ngữ hay tiếng nói tha thiết quen thuộc từ khi lọt lòng mẹ.

Tác giả Lê Minh Quốc chia sẻ: “Xin nói thật lòng, đã từ lâu, tôi nghĩ rằng đã người Việt nhưng chắc gì chúng ta... đã hiểu tiếng Việt. Có những từ đã sử dụng từ xửa từ xưa, trải dài theo năm tháng, dần dần phai nghĩa, do đó thế hệ sau khó có thể hiểu trọn vẹn ngữ nghĩa của nó. Điều này, ta thấy rất rõ khi đọc thành ngữ, tục ngữ, ca dao - vốn là trí tuệ của dân tộc ta truyền miệng từ đời này qua đời nọ. Trộm nghĩ đó là một cách “giữ của” tốt nhất đã có từ thời dựng nước giữ nước, chứ không nhất thiết phải thể hiện trên giấy trắng mực đen, bia đá.

Đất nước phải luôn đối đầu với nạn ngoại xâm, cha ông ta chọn lối truyền miệng sẽ không một kẻ thù nào có thể tước đoạt hoặc tiêu diệt nổi. Đồng ý, câu cửa miệng ra đời còn bắt đầu từ ghi nhận, quan sát qua phong tục, lễ nghi, tập quán, đất lề quê thói... và trong quá trình đó, còn thêm yếu tố có thể bắt đầu từ một câu chuyện cụ thể. Sau đó, người ta quên đi câu chuyện đó, hoặc do ngữ nghĩa phai dần, vì thế, cũng câu nói đó nhưng mỗi người hiểu mỗi phách; hoặc có thêm đị bản là thế. Tìm về chất liệu từ câu cửa miệng đã và đang tồn tại, cũng là một hướng quan trọng để ta tiếp cận với văn hóa. Vì lẽ đó, khi viết bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt, tôi hết sức chú trọng đến lời ăn tiếng nói của người xưa. Khổ nỗi, có những từ mà “tôi và chúng ta” đều ngắc ngứ”.

Yêu mến trân quý ngôn ngữ mẹ đẻ của là một lẽ tự nhiên đã hình thành ngay từ trong máu thịt của mỗi con người Việt Nam. Tiếng mẹ đẻ là tài sản quý báu của dân tộc Việt, khi ta giữ lấy và yêu lấy cũng là một cách - thể hiện tấm lòng yêu lấy non sông gấm vóc:

Dịu dàng, day dứt dùng da diết
Nặng nợ ngàn năm níu núi non
Hồn nước nằm trong hồn tiếng Việt
Tiếng ta tự tại tới trường tồn...

Bằng tất cả tình yêu đó,  Lê Minh Quốc đã dành hơn 40 năm làm nghề viết lách, mày mò, nghiên cứu thêm nhiều ngữ nghĩa đa tầng xoay quanh ngôn ngữ tiếng Việt trong bộ sách Văn hóa Việt nhìn từ tiếng Việt . Sách được Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM ấn hành tháng 12.2021.

 Nhà văn - nhà thơ  - nhà báo Lê Minh Quốc sinh năm 1959 tại Đà Nẵng. Năm 1977-1983 là bộ đội, chiến đấu ở chiến trường Campuchia. 1984-1987 học Khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp TP.HCM. Từ 1988 anh về làm việc cho báo Phụ Nữ TP.HCM và giữ chức Trương ban Văn hóa văn nghệ trong nhiều năm liền.  Hiện anh tham gia viết về văn học nghệ thuật cho nhiều tờ lớn của Việt Nam với các bút danh Huyền Sương, Lê Văn Nghệ...

Trong lĩnh vực sáng tác Lê Minh Quốc viết nhiều thể loại. Đã in 11 tập thơ; 6 tiểu thuyết; 11 tập tùy bút; 8 tập biên khảo.

Tiểu Vũ