Đâu là nền văn minh lâu đời nhất thế giới?

Khoảng 30 năm trước, câu hỏi này dường như đã có câu trả lời thẳng thắn. Vào khoảng năm 4.000 trước Công nguyên, giai đoạn đầu tiên của nền văn hóa Sumer đã phát sinh như một nền văn minh lâu đời nhất ở vùng Lưỡng Hà, nơi mà ngày nay chủ yếu là lãnh thổ Iraq. Người Sumer được đặt tên theo thành phố cổ Sumer, cách thành phố Kut hiện đại khoảng 160km về phía đông nam. Các nhà khảo cổ học gọi giai đoạn sớm nhất của người Sumer là thời kỳ Uruk, sau thành phố Uruk cổ kính khoảng 50 dặm (80km) về phía tây nam, nơi nhiều đồ tạo tác cổ nhất của người Sumer được tìm thấy.

Tuy nhiên, theo Live Science, bằng chứng được phát hiện trong vài chục năm qua cho thấy người Ai Cập cổ đại và một số nền văn minh khác có thể soán danh hiệu "nền văn minh lâu đời nhất" của người Sumer.

Định nghĩa về những gì tạo nên một nền văn minh là mơ hồ, nhưng nhìn chung một nền văn hóa phải đạt được một số điểm nổi bật, đặc biệt là thành thị - tức là các thành phố, thủy lợi và chữ viết, và người Sumer có cả ba yếu tố trên. Sau khoảng năm 2.000 trước Công nguyên, nền văn minh Sumer dẫn trực tiếp đến nền văn minh Babylon ở Lưỡng Hà, nơi được cho là đã khám phá ra chân lý toán học như lượng giác và số nguyên tố, hình vuông và hình lập phương - những khái niệm được người Hy Lạp cổ đại phát triển hơn 1.000 năm sau đó. Nền văn minh của người Sumer có rất nhiều tiến bộ vượt bậc, vượt xa thời kỳ mông muội trước đó. Thậm chí người hiện đại ngày nay vẫn còn đang kế thừa nhiều di sản của người Sumer cổ đại.

Về chính trị và luật pháp, người Sumer đã biết cách tổ chức các định chế dân chủ tương tự như lưỡng viện quốc hội: những tấm đất sét có niên đại 3.000 năm trước Công nguyên ghi cuộc tranh luận trong buổi họp của những người đàn ông võ trang quyết định việc nên hòa hay chiến, tương tự như hạ viện. Quyết định của buổi họp này phải được đưa lên Hội đồng các trưởng lão, trong đó ý kiến của vua là tối hậu, tương tự như thượng viện. Họ tổ chức việc xét xử tội phạm thiếu nhi riêng rẽ với việc xét xử người lớn.

Nhà sử học người Mỹ Samuel Noah Kramer cho biết người Sumer có thể cũng đã phát minh ra tôn giáo bằng cách xây dựng các ngôi đền cao chót vót được gọi là “ziggurat” trong thành phố của họ và thiết lập các lâu đài tư tế dành cho nghi lễ thờ cúng các vị thần cụ thể. Vị thần nào là mạnh nhất trong quần thể Sumer rộng lớn phụ thuộc vào địa điểm và thời gian: ví dụ như thần bầu trời Anu, được phổ biến vào thời kỳ đầu Uruk. Inanna - "Nữ hoàng của Thiên đàng" - có thể ban đầu là một nữ thần sinh sản ở Uruk, sự tôn thờ bà lan rộng đến các thành phố Lưỡng Hà khác, nơi bà được gọi là Ishtar, và có thể đã ảnh hưởng đến các nữ thần của các nền văn minh sau này, chẳng hạn như Astarte trong số những người Hittite và Aphrodite của Hy Lạp.

Ngoài ra, một câu chuyện tương tự như Noah trong Kinh thánh tiếng Do Thái, người đã đóng một chiếc tàu chứa đầy động vật để bảo vệ gia đình mình trong trận lụt lớn do cơn thịnh nộ của thần thánh gây ra, có liên quan đến Sử thi Gilgamesh - một thiên anh hùng ca Lưỡng Hà, thường được xem là tác phẩm văn học cổ nhất còn tồn tại và là thư tịch tôn giáo lâu đời thứ 2, chỉ sau Văn tự Kim tự tháp – ở thời kỳ Uruk. Các nhà khảo cổ tin rằng ban đầu nó là một câu chuyện của người Sumer từ khoảng năm 2.150 trước Công nguyên,  nhiều thế kỷ trước khi phiên bản tiếng Do Thái được viết ra.

Tuy nhiên, một số học giả cho rằng các nền văn minh khác có thể lâu đời hơn nền văn minh của người Sumer. Philip Jones, người phụ trách và lưu giữ các bộ sưu tập tại khu Babylon của Bảo tàng Penn ở Philadelphia, Mỹ nói với Live Science: “Tôi có thể nói rằng Ai Cập và Sumer về cơ bản là đương đại trong thời kỳ xuất hiện của họ”.

Theo ông Jones, hàng thập niên chiến tranh và bất ổn khiến các nhà khảo cổ học không thể tiếp cận nhiều địa điểm Lưỡng Hà, nhưng các nhà nghiên cứu Ai Cập vẫn có cơ hội tiếp tục đào bới. Kết quả là các nhà khảo cổ học ở Ai Cập hiện đã phát hiện ra các văn tự, cho thấy giai đoạn hình thành nền văn minh Ai Cập cổ đại xuất hiện cùng thời điểm với nền văn minh Sumer: khoảng 4.000 năm trước Công nguyên.

Vẫn còn một khả năng khác là nền văn minh Thung lũng Indus - còn gọi là nền văn minh lưu vực sông Ấn hoặc nền văn minh Harapa, đã từng phát triển ở những khu vực ngày nay là Afghanistan, Pakistan và Tây Bắc Ấn Độ, có niên đại ít nhất 3300 năm trước Công nguyên, căn cứ theo những đồ tạo tác sớm nhất được tìm thấy ở đó. Nền văn minh Thung lũng Indus được các nhà khảo cổ học người Anh phát hiện năm 1922. Nó trải dài gần hết lãnh thổ Pakistan cũng như nhiều phần của Ấn Độ và Afghanistan ngày nay trên tổng diện tích khoảng 1.250.000km², lớn hơn Ai Cập cổ đại và nền văn minh Lưỡng Hà cộng lại.

Ông Jones nghi ngờ rằng thương mại ban đầu dọc theo các vùng rìa của Ấn Độ Dương đã giúp những nền văn minh sớm nhất này - người Ai Cập bên cạnh Biển Đỏ, người Sumer ở ​​cuối phía bắc của vịnh Ba Tư, nền văn minh Thung lũng Indus xa hơn về phía đông - phát triển từ những người tiền văn minh, người đã sống ở đó trước họ, bằng cách mang lại cho họ nguồn lực và ý tưởng từ những nơi xa hơn.

Hoàng Vũ