Phát hiện mới về loài 'cá mang búa' làm choáng váng giới khoa học

Cá mập đầu búa là loài có hình dáng kỳ lạ. Chúng trông giống như ai đó đã nắm lấy hộp sọ của chúng ở hốc mắt và kéo căng chúng sang hai bên, trong khi phần còn lại của cơ thể chúng trông giống như của một con cá mập bình thường.

Các bạn có thể thắc mắc – những lợi thế của việc có một cái đầu hình búa này là gì? Và làm thế nào mà cá mập đầu búa có được cái đầu đậm chất "giang hồ biển cả" như vậy?

Gavin Naylor là một nhà khoa học đã nghiên cứu về cá mập trong gần 30 năm. Câu trả lời cho một số câu hỏi này đã làm cho chính Gavin Naylor ngạc nhiên.

Lợi ích của búa

Các nhà khoa học cho rằng cá mập có đầu hình chiếc búa có ba lợi thế chính.

Đầu tiên phải là với thị lực. Ví dụ, nếu mắt bạn hướng về hai hướng ngược nhau, chẳng hạn như hướng về hai tai, thì bạn sẽ có tầm nhìn rộng hơn nhiều. Mỗi mắt sẽ nhìn thấy một phần khác nhau của thế giới, vì vậy bạn sẽ cảm nhận rõ hơn về những gì xung quanh mình. Nhưng thật khó để biết mọi thứ cách xa nhau như thế nào.

Để bù đắp cho sự đánh đổi đó, cá mập đầu búa có các giác quan đặc biệt, được gọi là ống Lorenzini, nằm rải rác ở mặt dưới chiếc búa của chúng. Những cơ quan giống lỗ chân lông này có thể phát hiện ra điện tích.

Các lỗ về cơ bản hoạt động giống như một máy dò kim loại, cảm nhận và định vị con mồi bị chôn vùi dưới cát dưới đáy đại dương. Cá mập thường cũng có các cơ quan cảm giác này, nhưng cá mập đầu búa có nhiều hơn. Các cơ quan cảm giác này càng cách xa nhau trên cái đầu vươn ra của búa, thì chúng càng xác định chính xác vị trí của thức ăn.

Và cuối cùng, các nhà khoa học cho rằng búa giúp cá mập rẽ nhanh hơn khi bơi. Nếu bạn đã từng đi trong gió mạnh với một chiếc ô hoặc bay trên máy bay, bạn sẽ biết các bề mặt lớn có thể chuyển động mạnh mẽ như thế nào. Nếu bạn là một con cá mập đầu búa và con mồi dự định là bữa tối của bạn trôi qua rất nhanh, bạn có thể quay đầu để bắt nó nhanh hơn những con cá khác có thể.

Phả hệ nhà cá mập đầu búa

Sẽ thật tuyệt nếu chúng ta có thể xem xét hóa thạch và theo dõi quá trình phát triển của cá mập đầu búa theo thời gian. Thật không may, hóa thạch của cá mập đầu búa còn sót lại gần như hoàn toàn chỉ là răng của chúng. Đó là bởi vì cơ thể của cá mập không có xương. Thay vào đó, chúng được làm bằng sụn, tức là phần giống như tai và mũi của chúng ta. Sụn bị phá vỡ nhanh hơn nhiều so với răng hoặc xương, vì vậy nó hiếm khi kịp hóa thạch. Và hóa thạch răng không cho chúng ta biết bất cứ điều gì về sự tiến hóa của hộp sọ đầu búa.

Chín loại cá mập đầu búa khác nhau bơi trong các đại dương ngày nay. Chúng khác nhau cả về kích thước và hình dạng của đầu. Một số có đầu rất rộng so với cơ thể của chúng. Chúng bao gồm cá mập đầu cánh (E. blochii), cá mập đầu búa lớn (S. mokarran), cá mập đầu búa nhẵn (S. zygaena), cá mập đầu búa vỏ sò (S. lewini) và cá mập đầu búa Carolina (S. gilberti).

Những loài khác có búa nhỏ hơn so với cơ thể của chúng, gồm cá mập đầu nắp ca-pô (S. tiburo), cá mập đầu muỗng (S. media), cá mập đầu búa mắt nhỏ (S. tudes) và cá mập đầu lưỡi vỏ sò (S. corona).

Các nhà khoa học từ lâu đã cho rằng những con cá mập đầu búa đầu tiên không có búa theo nghĩa hẳn hoi, nhưng theo thời gian, một số loài cá mập dần dần tiến hóa búa lớn hơn. Chúng ta nghĩ rằng những loài cá mập đầu búa khác nhau đang sống ngày nay là ảnh chụp nhanh từ các thời kỳ khác nhau trong quá trình tiến hóa – với loài cá mập đầu búa nhỏ là loài lâu đời nhất trong phả hệ và loài cá mập đầu búa khổng lồ là loài mới xuất hiện gần đây nhất.

Vì chúng ta không có hóa thạch để xem xét nên các nhà khoa học đã khám phá ý tưởng này bằng cách sử dụng DNA. DNA là vật liệu di truyền được tìm thấy trong các tế bào mang thông tin về hình dáng và chức năng của một sinh vật sống. Nó cũng có thể được sử dụng để xem các sinh vật sống có liên quan như thế nào.

Các nhà khoa học đã lấy DNA của tám trong số chín loài cá mập đầu búa và sử dụng nó để xem xét mối quan hệ giữa chúng. Kết quả không như chúng ta hình dung chút nào. Hóa ra loài xuất hiện lâu hơn có búa lớn hơn còn loài mới hơn lại có búa nhỏ hơn.

Búa sẽ tiến hóa về đâu?

Khi các nhà khoa học nghĩ về sự tiến hóa, chúng ta thường cho rằng các sinh vật sống thay đổi từng chút một, dần dần tự điều chỉnh để tận dụng tốt hơn môi trường của chúng. Quá trình này được gọi là chọn lọc tự nhiên. Nhưng không phải lúc nào nó cũng hoạt động như vậy, như quá trình tiến hóa với đầu búa của cá mập đã cho thấy.

Đôi khi một con vật có thể được sinh ra với một khiếm khuyết di truyền hóa ra lại thực sự hữu ích cho sự sống còn của nó. Miễn là sự bất thường có thể sống sót và con vật có thể giao phối, thì đặc điểm đó có thể được truyền lại. Gavin Naylor nghĩ đó chính xác là những gì đã xảy ra với cá mập đầu búa.

Loài đầu búa phân nhánh sớm nhất là cá mập đầu cánh (E. blochii), loài có một trong những cái đầu rộng nhất. Theo thời gian, chọn lọc tự nhiên đã thực sự thu nhỏ kích thước của cái búa. Hóa ra loài cá mập đầu búa gần đây nhất là cá nhám mũ lưỡi trai (S. tiburo), loài có chiếc búa nhỏ nhất trong tất cả.

Cá nhám búa là tên gọi chung của các loài cá thuộc họ Sphyrnidae, thuộc bộ Cá mập mắt trắng (Carcharhiniformes) trong phân lớp Cá mang tấm (Elasmobranchii), lớp Cá sụn.

Đặc điểm dễ nhận biết của các loài cá này là cấu trúc sụn đặc biệt ở đầu dẹt và mở rộng sang hai bên tạo thành hình dáng của một chiếc "búa" gọi là "cephalofoil". Các loại cá nhám búa thuộc hai chi Eusphyra và Sphyrna, trong đó phần nhiều các loại được xếp trong chi Sphyrna, riêng chi Eusphyra chỉ có một loài duy nhất là cá nhám cào (Eusphyra blochii).

Khu vực sinh sống của cá nhám búa là các vùng biển ấm dọc theo bờ biển và vùng thềm lục địa, được tìm thấy nhiều nhất ở vùng biển đảo Malpelo (Colombia), đảo Cocos (Costa Rica), quần đảo Hawaii (Mỹ), phía Nam và Đông Phi.

Cá nhám búa sinh sản một lần duy nhất trong năm. Con đực sẽ cắn con cái cho đến khi nó đồng ý cho việc giao phối xảy ra. Mỗi lần đẻ, cá nhám búa sinh ra khoảng 12 - 15 con non (cá nhám búa không rãnh có thể sinh từ 20 - 40 con). Những con cá nhám con không được sự chăm sóc của bố mẹ mà chúng phải tự bơi với nhau về phía dòng nước ấm hơn để ở lại đó cho đến khi đủ lớn và tự săn mồi riêng lẻ được.

Thức ăn của cá nhám búa bao gồm cá, mực, bạch tuộc, động vật giáp xác, và thậm chí là các loài cá thuộc họ hàng của chúng như Cá đuối gai độc. Đầu độc đáo của chúng được sử dụng như một vũ khí khi đi săn. Con cá nhám búa sử dụng đầu của nó để làm mất khả năng tự vệ của con cá đuối gai, khiến nó yếu dần. Có một loài cá nhám búa hung hăng và lớn hơn cả là Cá nhám búa không rãnh. Loài này ăn tạp bao gồm tất cả mực, bạch tuộc và có thể ăn thịt đồng loại (các con cá nhám búa khác và cả con của chính chúng).

Theo Hồ sơ tấn công cá mập quốc tế, con người là đối tượng của 17 cuộc tấn công vô cớ được ghi nhận bởi cá mập đầu búa thuộc chi Sphyrna kể từ năm 1580 sau Công nguyên. Không có trường hợp tử vong nào ở người được ghi nhận.

Cá đầu búa lớn và đầu búa có vỏ sò được liệt kê trong Sách đỏ năm 2008 của Liên minh Bảo tồn Thế giới (IUCN) là loài có nguy cơ tuyệt chủng, trong khi cá đầu búa mắt nhỏ được liệt kê là dễ bị tổn thương. Tình trạng được trao cho những con cá mập này là kết quả của việc đánh bắt quá mức và nhu cầu về vây của chúng, một món ngon đắt tiền.

Anh Tú (dịch)