“Thay mặt chính phủ Mỹ, Bộ Ngoại giao đang đàm phán để sửa đổi, mở rộng và tăng cường các biện pháp bảo vệ trong Hiệp ước Khoa học và Công nghệ Mỹ-Trung (STA)”, một phát ngôn viên của Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết trong một tuyên bố với trang SCMP.

Người phát ngôn này nói không thể cung cấp thông tin cụ thể về quan điểm đàm phán hoặc “liệu thỏa thuận có được gia hạn sau ngày hết hạn hiện tại hay không”, nhưng nói thêm rằng “không có ưu tiên nào cao hơn ngoài sự an toàn và an ninh của công dân Mỹ ở nước ngoài”.

Khi được đề nghị bình luận, Đại sứ quán Trung Quốc tại Washington cho biết “không có gì để đưa ra vào thời điểm này”.

STA đã được ký kết làm thỏa thuận song phương đầu tiên giữa hai nước vào năm 1979. Kể từ đó, hiệp ước có ý nghĩa biểu tượng này đã được gia hạn 5 năm một lần, lần gần nhất dưới thời ông Donald Trump vào năm 2018.

Song vào tháng 8.2023, chính quyền Joe Biden đã quyết định không gia hạn đầy đủ và chỉ chấp nhận tiếp tục đến ngày 27.2 để tạo điều kiện cho cuộc đàm phán lại.

Quyết định này diễn ra sau những lo ngại của Mỹ rằng Trung Quốc có thể đạt được lợi thế quân sự nếu hợp tác nghiên cứu khoa học không bị hạn chế.

Một báo cáo năm ngoái của Viện Chính sách Chiến lược Úc đã xếp các nhà nghiên cứu Trung Quốc dẫn trước người Mỹ ở 37 trong số 44 lĩnh vực gồm quốc phòng, không gian, robot, năng lượng, môi trường, công nghệ sinh học và công nghệ lượng tử.

Trong 6 tháng qua, hai vòng thảo luận đã diễn ra ở Bắc Kinh (thủ đô Trung Quốc). Cuộc họp mới nhất đã được tổ chức với một đoàn đại biểu Trung Quốc đến thăm Mỹ vào đầu tháng 2.

Theo Denis Simon, thành viên nổi tiếng tại Viện Nghiên cứu Trung Quốc - Mỹ, một lần gia hạn STA nữa là khả năng lớn. “Tôi không nghĩ điều đó sẽ xảy ra vào ngày 27.2 mà ngay sau đó”, ông nói.

Căng thẳng giữa hai cường quốc toàn cầu đã tạo ra những rào cản mới, trong đó sự an toàn cá nhân của các nhà khoa học Mỹ đến Trung Quốc để hợp tác trong các dự án nghiên cứu là vấn đề lớn do các quy định an ninh quốc gia mới từ Trung Quốc.

“Người Mỹ muốn đảm bảo rằng họ sẽ không bị giam giữ, quấy rối hay bất cứ điều gì tương tự và những người đến Trung Quốc muốn được đảm bảo rằng có thể trở về nhà khi cần thiết”, theo Denis Simon, cựu Phó chủ tịch điều hành Đại học Duke Kunshan ở Trung Quốc và là người quen với cuộc đàm phán.

Hướng dẫn du lịch của Bộ Ngoại giao Mỹ về Trung Quốc yêu cầu công dân Mỹ cân nhắc lại việc đi lại do "nguy cơ thực thi luật pháp địa phương một cách tùy tiện", gồm cả lệnh cấm xuất cảnh và giam giữ sai trái".

Trong bối cảnh có những lo ngại về an ninh quốc gia với việc sử dụng hoạt động nghiên cứu chung cho mục đích quân sự, các vấn đề liên quan đến phạm vi hợp tác đã là một phần của các cuộc đàm phán.

Denis Simon cho biết: “Mỹ muốn có một chương trình nghị sự tập trung hẹp hơn nhiều, về biến đổi khí hậu, các vấn đề sức khỏe, an ninh lương thực và có thể bao gồm cả năng lượng sạch”.

Ông nói người Trung Quốc “muốn thấy một loạt lĩnh vực rộng lớn hơn được thảo luận”.

Sự hợp tác khoa học Mỹ - Trung đã được chứng minh là có hiệu quả trong những năm qua.

Theo phân tích của bà Caroline Wagner, giáo sư chính sách công tại Đại học bang Ohio (Mỹ), Trung Quốc đã thay thế Anh trở thành đối tác hàng đầu của Mỹ về khoa học và công nghệ trong khoảng năm 2015 - 2016.

Vào năm 2022, khoảng 60.000 bài báo chung của những người tham gia từ Mỹ và Trung Quốc đã được xuất bản trên Web of Science, cơ sở dữ liệu gồm các bài báo học thuật được bình duyệt. Con số này vào khoảng 2.600 vào năm 2000.

Trung Quốc đã phát triển thành một trung tâm nghiên cứu, xuất bản nhiều bài báo khoa học hơn bất kỳ quốc gia nào khác kể từ năm 2017.

"Việc hạn chế mối quan hệ khoa học và công nghệ vào lúc mà Trung Quốc có khả năng đóng góp một cách nghiêm túc và đáng kể sẽ là một hành động ngớ ngẩn", Denis Simon nhận xét và nói thêm rằng Mỹ "không thể để chính trị trong năm bầu cử hủy diệt hiệp ước".

Một vấn đề khác là dữ liệu, cụ thể là an ninh dữ liệu, chia sẻ dữ liệu, quyền sở hữu dữ liệu, quyền truy cập dữ liệu. Điều này bao gồm sự có đi có lại, tính minh bạch và khả năng tiếp cận bình đẳng cho các nhà khoa học từ cả hai bên khi họ đến thăm quốc gia kia.

Denis Simon mô tả dữ liệu là “vấn đề khó khăn và phức tạp” nhất vì liên quan đến nhiều đến bên trong hệ thống chính trị của chính phủ Trung Quốc. Mặc dù vậy, Bắc Kinh “không thể để cho thỏa thuận mất hiệu lực vì vai trò quan trọng của hợp tác khoa học và công nghệ với tiến trình đổi mới của Trung Quốc”, ông nói.

Hồi tháng 11.2023, Tổng thống Mỹ - Joe Biden và Chủ tịch Trung Quốc - Tập Cận Bình đã đồng ý rằng các cuộc đàm phán sẽ bắt đầu để gia hạn hiệp ước khoa học và công nghệ có tuổi đời hàng thập kỷ.

Theo trang SCMP, quyết định này là một trong những kết quả tích cực từ hội nghị thượng đỉnh giữa ông Joe Biden và Tập Cận Bình ở thành phố San Francisco, bang California (Mỹ).

STA là hiệp định lớn đầu tiên được Mỹ và Trung Quốc ký kết khi hai nước thiết lập quan hệ vào năm 1979. Nó tồn tại sau 45 năm thăng trầm ngoại giao giữa Mỹ với Trung Quốc.

Ngay trước khi STA hết hạn vào tháng 8.2023, Mỹ đã gia hạn hiệp ước này thêm 6 tháng để hai bên có thể “đàm phán lại thỏa thuận”, giải quyết những lo ngại về các vấn đề như tương hỗ trong nghiên cứu và việc sử dụng công nghệ cao của quân đội.

Vào thời điểm đó, Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết các điều khoản của STA cần được “sửa đổi và củng cố” mà không nêu rõ những thay đổi nào đang được xem xét.

Trong cuộc gặp hồi tháng 11.2023, hai nhà lãnh đạo Mỹ và Trung Quốc nhấn mạnh tầm quan trọng của hợp tác khoa học và công nghệ. Ông Tập Cận Bình nói rằng Trung Quốc và Mỹ “chia sẻ lợi ích chung trong nhiều lĩnh vực, bao gồm các lĩnh vực truyền thống như kinh tế và nông nghiệp cũng như những lĩnh vực mới nổi như biến đổi khí hậu và trí tuệ nhân tạo (AI)”.

Chủ tịch Trung Quốc nói với Tổng thống Mỹ: “Ngày nay, lợi ích chung của chúng ta đã tăng lên chứ không giảm đi”, đồng thời cho biết thêm rằng việc hợp tác trong các lĩnh vực như chống ma túy, tư pháp và thực thi pháp luật, AI cũng như khoa học và công nghệ là quan trọng.

Ông Biden cho biết Mỹ sẵn sàng tăng cường hợp tác với Trung Quốc trong lĩnh vực biến đổi khí hậu, chống ma túy và AI, đồng thời rất vui khi thấy nhiều trao đổi về giáo dục, khoa học và công nghệ cũng như cá nhân giữa hai nước.

Trung Quốc đã thay thế Anh trở thành đối tác khoa học hàng đầu của Mỹ vào năm 2011, gây ra những lo ngại chính trị ở Mỹ rằng sự thống trị của nước này trong khoa học và công nghệ có thể bị đe dọa bởi các hiệp định như STA.

Song theo Caroline Wagner , vào cuối những năm 1970, khoa học được các nhà ngoại giao Mỹ và Trung Quốc coi là “hoạt động ít xung đột, tương đương với trao đổi văn hóa”.

“Họ cho rằng việc bắt đầu bằng một thỏa thuận khoa học không mang tính đe dọa có thể mở đường cho các cuộc thảo luận sau này về các vấn đề nhạy cảm về mặt chính trị hơn”, Caroline Wagner viết trong một bài báo được xuất bản bởi hãng truyền thông độc lập The Conversation (Úc) hồi tháng 8.2023.

Caroline Wagner cho biết sự hợp tác ban đầu theo thỏa thuận, được hai nhà lãnh đạo khi đó là Jimmy Carter và Đặng Tiểu Bình ký vào ngày 28.7.1979, chủ yếu mang tính biểu tượng “nhưng sự hợp tác thực chất đã phát triển theo thời gian”.

“Khi nền kinh tế mở rộng, Trung Quốc cũng đầu tư vào nghiên cứu và phát triển trong nước. Tất cả điều này đã thúc đẩy khả năng hợp tác của Trung Quốc trong lĩnh vực khoa học, giúp ích cho nền kinh tế của chính họ”, Caroline Wagner nhận xét.

Bà lưu ý rằng ngay cả khi hiệp ước dẫn đến một thỏa thuận được đàm phán lại, Mỹ đã tỏ ra miễn cưỡng hợp tác với Trung Quốc.

“Kể từ năm 2018, số lượng ấn phẩm chung đã giảm. Các nhà nghiên cứu Trung Quốc ít sẵn sàng đến Mỹ hơn. Trong khi đó, các nhà nghiên cứu Trung Quốc ở Mỹ ngày càng có xu hướng trở về nước, mang theo những kiến ​​thức quý giá. Mỹ đang đối mặt với rủi ro bị cô lập khỏi kiến thức hàng đầu khi Trung Quốc tiến lên phía trước. Có lẽ việc coi khoa học như một nguồn tài nguyên được chia sẻ toàn cầu có thể giúp cả hai bên tạo ra một thỏa thuận thực sự đôi bên cùng có lợi”, Caroline Wagner viết.

Thông báo của Trung Quốc về hội nghị thượng đỉnh hồi tháng 11.2023 cho biết nước này không có kế hoạch vượt qua hoặc thay thế Mỹ, do đó Mỹ cũng không nên có bất kỳ ý định đàn áp hoặc kiềm chế Trung Quốc. Trung Quốc bày tỏ sự bất bình với một số chính sách của Mỹ đã “gây tổn hại nghiêm trọng” đến lợi ích hợp pháp của Trung Quốc.

Theo thông báo, các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, đánh giá đầu tư và trừng phạt đơn phương của Mỹ đang đàn áp khoa học và công nghệ của Trung Quốc “nhằm hạn chế sự phát triển chất lượng cao của nước này và tước đoạt quyền phát triển của người dân Trung Quốc”.

Sơn Vân