Trong bài viết gần đây, Giáo sư Sanjay Sisodiya (Viện Thần kinh học thuộc Đại học London) có đề cập về Biến đổi khí hậu ảnh hưởng nghiêm trọng tới não bộ hơn chúng ta tưởng. Sau đây là những phân tích sâu hơn.

Đánh giá mới cho thấy biến đổi khí hậu đang làm cho các triệu chứng của một số bệnh về não trở nên tồi tệ hơn. Các tình trạng có thể trở nên tồi tệ hơn khi nhiệt độ và độ ẩm tăng, gồm đột quỵ, đau nửa đầu, viêm màng não, động kinh, bệnh đa xơ cứng, tâm thần phân liệt, bệnh Alzheimer và bệnh Parkinson.

Bộ não của chúng ta chịu trách nhiệm quản lý những thay đổi về môi trường mà cơ thể phải đối mặt, đặc biệt là nhiệt độ và độ ẩm cao hơn, chẳng hạn như bằng cách kích hoạt đổ mồ hôi và “thúc giục” chúng ta rời khỏi chỗ bị nắng chiếu và vào trong bóng râm.

Mỗi tế bào thần kinh trong số hàng tỉ tế bào thần kinh trong não của chúng ta giống như một máy tính học tập thích nghi với nhiều thành phần hoạt động bằng tín hiệu xung điện. Nhiều thành phần trong số này hoạt động ở tốc độ khác nhau tùy thuộc vào nhiệt độ môi trường và được "thiết kế" trong quá trình tiến hóa để hoạt động cùng nhau trong phạm vi nhiệt độ hẹp. Cơ thể và tất cả các bộ phận cơ quan của chúng hoạt động tốt trong những giới hạn mà ta đã thích nghi qua hàng thiên niên kỷ.

Con người bắt đầu tiến hóa ở châu Phi và thường cảm thấy thoải mái trong khoảng nhiệt độ từ 20˚C đến 26˚C và độ ẩm từ 20% đến 80%. Trên thực tế hiện giờ, nhiều thành phần của não đang hoạt động gần mức nhiệt độ cao nhất, có nghĩa là nhiệt độ hoặc độ ẩm tăng nhẹ có thể dẫn đến "quá tải", khiến chúng khó hoạt động tốt cùng nhau.

Khi những điều kiện môi trường đó nhanh chóng chuyển sang phạm vi không quen thuộc, như đang xảy ra với nhiệt độ và độ ẩm khắc nghiệt liên quan đến biến đổi khí hậu hiện nay, não của chúng ta phải vật lộn để điều chỉnh nhiệt độ và bắt đầu gặp trục trặc.

Một số bệnh có thể làm gián đoạn quá trình đổ mồ hôi, điều cần thiết để giữ mát hoặc giúp chóng ta nhận thức về điều kiện môi trường xung quanh vượt quá giới hạn chịu đựng. Một số loại thuốc dùng để điều trị các tình trạng thần kinh và tâm thần còn làm phức tạp thêm vấn đề do chúng gây ảnh hưởng đến khả năng phản ứng của cơ thể - giảm tiết mồ hôi hoặc làm rối loạn bộ máy điều chỉnh nhiệt độ trong não của chúng ta.

Những hiệu ứng này trở nên tồi tệ hơn bởi sóng nhiệt. Ví dụ, sóng nhiệt làm xáo trộn giấc ngủ và khi giấc ngủ bị xáo trộn, các tình trạng như bệnh động kinh trở nên tồi tệ hơn. Sóng nhiệt có thể khiến hệ thống dây truyền tín hiệu điện trong não bị lỗi, hoạt động kém hiệu quả hơn, đó là lý do tại sao các triệu chứng ở người mắc bệnh đa xơ cứng có thể trở nên tồi tệ hơn khi trời nóng. Và nhiệt độ cao hơn có thể khiến máu đặc hơn và dễ bị đông do mất nước trong các đợt nắng nóng, dẫn đến đột quỵ.

Như vậy rõ ràng biến đổi khí hậu sẽ ảnh hưởng đến nhiều người mắc bệnh thần kinh, thường theo nhiều cách khác nhau. Với nhiệt độ tăng cao, việc nhập viện vì chứng sa sút trí tuệ ngày càng phổ biến hơn. Khả năng kiểm soát cơn động kinh có thể xấu đi ở bệnh nhân động kinh, các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn ở bệnh đa xơ cứng và tỷ lệ đột quỵ tăng lên, với nhiều ca tử vong liên quan đến đột quỵ hơn. Nhiều tình trạng tâm thần ngày càng phổ biến và nghiêm trọng, chẳng hạn như tâm thần phân liệt, cũng trở nên trầm trọng hơn và tỷ lệ nhập viện tăng lên. Trong đợt nắng nóng ở châu Âu năm 2023, khoảng 20% số ca tử vong là của những người mắc bệnh thần kinh.

Nhiệt độ nhiều nơi thất thường một cách cực đoan, biến động nhiệt độ lớn hơn bình thường trong ngày và các hiện tượng thời tiết bất lợi, như sóng nhiệt, bão và lũ lụt, đều có thể làm tình trạng thần kinh trở nên tồi tệ hơn. Những hậu quả này còn phức tạp hơn nữa ở đô thị. Ví dụ, hiệu ứng sưởi ấm của môi trường thành phố và việc thiếu không gian xanh có thể khuếch đại tác hại của đợt nắng nóng đối với các bệnh về thần kinh và tâm thần.

Quy mô toàn cầu của những người mắc bệnh thần kinh và tâm thần có thể bị ảnh hưởng xấu bởi biến đổi khí hậu là rất lớn. Khoảng 60 triệu người mắc bệnh động kinh trên toàn thế giới. Trên toàn cầu, có khoảng 55 triệu người mắc chứng mất trí nhớ, trong đó hơn 60% sống ở các nước có thu nhập thấp và trung bình. Khi dân số thế giới già đi, con số này được dự đoán sẽ tăng lên hơn 150 triệu người vào năm 2050. Đột quỵ là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ hai, đồng thời là nguyên nhân hàng đầu gây ra tình trạng khuyết tật trên toàn thế giới.

Giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu là vấn đề cấp bách rõ ràng. Hiện nay cần có các biện pháp giảm thiểu do liên chính phủ phối hợp với nhau. Nhưng sẽ phải mất nhiều năm nữa thì những nỗ lực nghiêm túc mới bắt đầu tạo ra sự khác biệt thực sự. Trước mắt, chúng ta có thể giúp đỡ những người mắc bệnh thần kinh bằng cách cung cấp thông tin phù hợp để đối phó với rủi ro từ các hiện tượng thời tiết bất lợi, đặc biệt là nhiệt độ khắc nghiệt.

Các bác sĩ và chuyên gia y tế cộng đồng có thể giải thích cách giảm thiểu những rủi ro đó. Chúng ta có thể điều chỉnh hệ thống cảnh báo sức khỏe-thời tiết tại mỗi địa phương để phù hợp trong phòng chống, điều trị với các bệnh về thần kinh.

Anh Tú