Ngày 1.8, Nga cùng Belarus trao trả 16 người trong đó có cựu lính thủy đánh bộ Mỹ Paul Whelan, nhà báo Evan Gershkovich của tờ The Wall Street Journal và một số nhân vật Nga đối lập sinh sống ở nước ngoài. Đổi lại Mỹ, Đức, Ba Lan, Slovenia, Na Uy trao trả 8 công dân Nga (vài người bị cáo buộc là gián điệp như Artem Dultsev, Anna Dultseva). Thổ Nhĩ Kỳ đứng ra làm trung gian đàm phán, thiết lập nhiều kênh đối thoại giữa các bên cũng như hỗ trợ triển khai biện pháp đảm bảo an ninh, lên kế hoạch hậu cần, điều phối.

Đầu năm 2022

Nỗ lực ngoại giao dẫn đến đợt trao đổi trên bắt đầu từ cách đây hơn 2 năm, trước khi Gershkovich bị bắt giữ. Nguồn tin quan chức Mỹ tiết lộ trong thời gian ngôi sao bóng rổ Brittney Griner bị giam tại Nga vào tháng 2.2022, phía Nga nhiều lần ngỏ ý lấy Griner và Whelan đổi cựu sĩ quan Vadim Krasikov.

Nhưng Mỹ không giam giữ Krasikov. Người này đang thụ án chung thân tại Đức với tội danh sát hại một nhân vật bất đồng chính kiến trong công viên ở Berlin ngay giữa ban ngày. Thời điểm đó Washington đánh giá lời đề nghị thiếu nghiêm túc.

Đến tháng 12.2022, đàm phán đạt kết quả khi Nga lấy Griner đổi tay buôn vũ khí Viktor Bout. Whelan chưa thể trở về nên ông cảm thấy vô cùng thất vọng.

Đầu năm 2023

Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan gặp người đồng cấp Đức Jens Ploetner nhằm tìm ra cách đưa Whelan trở về. Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken cũng hội kiến Ngoại trưởng Đức Annalena Baerbock bên lề một hội nghị tại Nhật vào tháng 4.2023.

Đề xuất họ đưa ra là lấy Krasikov đổi lấy chính trị gia Nga Alexei Navalny. Washington nghĩ rằng đề xuất như vậy đủ sức thuyết phục Berlin, nhưng Ngoại trưởng Baerbock tỏ ý không thích. Cuối cùng họ quyết định bỏ qua bà và đàm phán với cấp cao hơn.

Gershkovich bị bắt

Tháng 3.2023, Mỹ nhận tin Gershkovich bị bắt giữ. Chính quyền Tổng thống Joe Biden quyết định thúc đẩy kênh ngoại giao trước thay vì kênh tình báo. Ngoại trưởng Blinken gọi cho người đồng cấp Sergei Lavrov và nói rằng: “Gershkovich là nhà báo làm việc cho đơn vị truyền thông quốc tế, rất được kính trọng. Cáo buộc ông ấy làm gián điệp thật vô lý và sai sự thật. Nga đã vượt quá giới hạn”.

Nguồn tin cho biết Ngoại trưởng Lavrov đáp trả Gershkovich “bị bắt quả tang tại trận”, đồng thời nhấn mạnh là nhà báo không có nghĩa được miễn trừ trách nhiệm.

Đến tháng 10.2023, thêm nhà báo người Mỹ gốc Nga Alsu Kurmasheva (làm việc cho đài phát thanh Radio Free Europe/Radio Liberty) bị bắt giữ lúc về vùng Tatarstan thăm gia đình.

Mỹ đưa ra đề xuất trao đổi không nhắc đến cựu sĩ quan Krasikov, phía Nga từ chối.

2 tháng đầu năm 2024

Ngày 16.1, Tổng thống Biden gọi điện mời Thủ tướng Đức Olaf Scholz thăm Nhà Trắng để bàn bạc vấn đề trao đổi tù nhân. Sau đó hai nước bắt đầu soạn thảo thỏa thuận trước lúc hai nhà lãnh đạo gặp nhau ngày 9.2.

Nguồn tin cho biết trong thỏa thuận sơ bộ có Krasikov. Nếu hai nhà lãnh đạo Mỹ - Đức nhất trí thì thỏa thuận sẽ được gửi cho Nga.

Thế nhưng ông Navalny bất ngờ qua đời vào ngày 16.2, khiến thỏa thuận mất sức hấp dẫn với phía Đức. Cùng ngày cố vấn Sullivan gặp gỡ cha mẹ của Gershkovich và nói rằng nỗ lực giải cứu nhà báo có khả năng đạt tiến triển.

Diễn biến trên xảy ra đúng lúc giới chức phương Tây tụ họp tại Hội nghị An ninh Munich thường niên. Phó tổng thống Mỹ Kamala Harris nhân dịp gặp gỡ Thủ tướng Slovenia Robert Golob nhắc nhở tuân thủ điều khoản của quốc gia châu Âu này trong thỏa thuận trao đổi tù nhân.

“Chúng tôi xác định Slovania đang giam giữ 2 người mà Nga rất muốn, nên bà Harris nhận nhiệm vụ thuyết phục họ thả người”, theo một nguồn tin quan chức Nhà Trắng.

Cách tiếp cận mới

Đội ngũ an ninh quốc gia Nhà Trắng họp mỗi ngày bàn về vấn đề trao đổi tù nhân. The Wall Street Journal cùng cha mẹ của Gershkovich liên tục tìm cách duy trì sự chú ý.

Mỹ lập danh sách tù nhân chính trị Nga (có sửa đổi) để làm việc với Đức nhưng chẳng thấy tiến triển gì. Tổng thống Biden vào cuối tháng 4 gửi một lá thư phác họa thỏa thuận trao đổi mới phức tạp hơn cho Thủ tướng Scholz.

Đến tháng 6, nhà lãnh đạo Đức dường như đã sẵn sàng chấp thuận thả Krasikov qua đó khởi động quá trình trao đổi tù nhân nhiều bước. Mỹ nhanh chóng gửi thỏa thuận cho Nga rồi chờ đợi. Hy vọng bắt đầu xuất hiện khi Nga đẩy nhanh quá trình xét xử Gershkovich và Kurmasheva.

Nga chấp thuận vào tháng 7. Mỹ nhanh chóng thành lập nhóm chuyên trách hoàn thiện chi tiết thỏa thuận. Tổng thống Biden lúc đang tự cách ly vì mắc COVID-19 cũng không quên điện đàm với Thủ tướng Slovania, vài giờ sau đó nhà lãnh đạo Mỹ thông báo ngừng tranh cử.

Sau đó nhóm chuyên trách triển khai công tác hậu cần trong bí mật. Tuần qua cố vấn Sullivan gọi điện cho gia đình các công dân Mỹ bị giam giữ, mời họ đến Nhà Trắng nghe Tổng thống Biden báo tin.

Cẩm Bình