Quỹ BHXH là nhà đầu tư tổ chức lớn nhất ở Việt Nam – hiện đang quản lý danh mục tương đương 10% GDP. Các quỹ thuộc quản lý của BHXH ước lên đến 44 tỉ USD và dự kiến sẽ tăng trưởng tới 15% trong vài thập kỷ tới.

Tuy nhiên, trong báo cáo vừa phát hành, WB cho rằng do những hạn chế pháp lý, tài sản của BHXH chủ yếu tập trung vào trái phiếu chính phủ. Điều này gây ảnh hưởng bất lợi đến lợi nhuận đầu tư, làm sai lệch lợi suất của trái phiếu chính phủ và gây hạn chế về đóng góp của BHXH cho sự phát triển chung của các thị trường tài chính.

Cụ thể, Luật Bảo hiểm xã hội cho phép BHXH chỉ được đầu tư quỹ vào trái phiếu chính phủ hoặc tiền gửi ngân hàng. Chính vì vậy, trái phiếu chính phủ chiếm đến 86% tài sản thuộc quản lý của BHXH, phần còn lại là tiền gửi ngân hàng. BHXH không có khoản đầu tư nào vào chứng khoán doanh nghiệp.

“Để BHXH trở nên bền vững và đảm bảo an ninh tài chính dài hạn cho người về hưu, cần phải tạo ra lợi nhuận ổn định. Luật thực chất yêu cầu họ phải tránh rủi ro thua lỗ. Cách tiếp cận cực kỳ thận trọng như vậy ngăn cản việc tạo lợi nhuận đủ để đảm bảo bền vững trong dài hạn cũng như khả năng chi trả phúc lợi cho người tham gia”, WB nêu.

Báo cáo của WB cho rằng đầu tư của BHXH tập trung vào trái phiếu chính phủ - một điểm đến an toàn, nên lợi nhuận đầu tư đang giảm dần do phản ánh lợi suất giảm dần của trái phiếu chính phủ trong những năm gần đây. Hiện nay, lợi suất đó còn thấp hơn mức lạm phát, dẫn đến mất giá trị thực.

“Việc BHXH chi phối mua trái phiếu chính phủ qua các phiên đấu thầu cũng góp phần tạo sự sai lệch trên thị trường trái phiếu chính phủ. Hơn nữa, phạm vi đầu tư hẹp của BHXH đồng nghĩa với việc bỏ lỡ các cơ hội để tiếp tục phát triển các thị trường tài chính bằng cách bổ sung vốn đầu tư dài hạn hơn”, WB phân tích.

Theo đó, WB nhìn nhận rằng việc tạo điều kiện đa dạng hóa đầu tư của BHXH sẽ là bước cải cách mang tính đột phá. Điều này sẽ mở hướng để BHXH đầu tư vào các cơ hội đem lại lợi nhuận cao hơn và không còn cần phải chấp nhận giá chào bất kỳ tại các phiên đấu giá trái phiếu chính phủ nếu quá thấp.

Về nội bộ, việc đa dạng hóa nếu được triển khai thận trọng và từng bước sẽ giúp nâng cao lợi nhuận đầu tư của BHXH về lâu về dài. Nhìn ra bên ngoài, điều này sẽ không chỉ giảm bớt sự sai lệch trên thị trường trái phiếu chính phủ, mà còn khuyến khích tăng trưởng ở các thị trường khác mà BHXH đầu tư vào.

Theo WB, để Việt Nam có thể khai mở tiềm năng cho thị trường vốn, một số rào cản cụ thể cần được xử lý nhằm đảm bảo tăng trưởng bền vững và lành mạnh.

Các chuyên gia của WB cho hay vấn đề căn bản của Việt Nam là cơ sở nhà đầu tư tổ chức chưa được phát triển, bao gồm chưa khai thác đầy đủ các quỹ BHXH để trở thành lực lượng chi phối có tiềm năng thúc đẩy sự phát triển thị trường vốn. Tuy lớn hơn tất cả các nhà đầu tư tổ chức khác gộp lại, nhưng nhiệm vụ thực chất của BHXH là chỉ đầu tư vào trái phiếu chính phủ bên cạnh tiền gửi ngân hàng.

“Do sự thiếu vắng tỷ trọng lớn của các nhà đầu tư tổ chức trên các thị trường trái phiếu phi chính phủ, nên các nhà đầu tư cá nhân trở nên chi phối, gây nhiều biến động do hành vi “bầy đàn”. Điều này cũng góp phần làm tích tụ rủi ro cho trái phiếu doanh nghiệp kìm hãm sự phát triển của thị trường cổ phiếu trong việc thực hiện vai trò huy động vốn cho khu vực doanh nghiệp”, WB đánh giá.

Theo WB, đa dạng hóa đầu tư của BHXH là cách để đẩy nhanh quá trình hiện đại hóa hệ thống tài chính của Việt Nam từ nhiều khía cạnh khác nhau. Điều này sẽ giúp BHXH thoát khỏi tình trạng đầu tư nội ngành trên thị trường trái phiếu chính phủ, qua đó giảm sai lệch trên thị trường.

Ngoài ra, việc đa dạng hóa đầu tư sang các thị trường chứng khoán (cổ phiếu, trái phiếu) cũng sẽ giúp các thị trường này phát triển (do đa dạng hóa cơ sở nhà đầu tư) cũng như đem lại sự ổn định tương đối cho thị trường với tư cách là nhà đầu tư dài hạn.

“Ngay cả khi BHXH không đầu tư trực tiếp trên các thị trường đó lúc ban đầu mà chỉ tham gia thông qua các quỹ ngách, sự gia nhập của họ cũng nâng cao tính cạnh tranh và tính chuyên nghiệp trong lĩnh vực quản lý tài sản”, WB nêu và cho rằng nếu được triển khai dần dần từ mức nhỏ, việc đa dạng hóa sẽ nâng cao lợi nhuận cho tài sản của BHXH trong dài hạn.

Lam Thanh