Theo CNN, AI không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn được xem như một dạng “siêu năng lực” mới, mở ra những cánh cửa tri thức đầy bất ngờ, từ việc khám phá các văn bản cổ đại bị thiêu hủy đến việc giải mã ngôn ngữ của cá voi, cũng như hiểu sâu hơn về cấu trúc protein.

Hành trình giải mã cuộn giấy Herculaneum bị thiêu cháy

Gần 2.000 năm sau vụ phun trào của Núi Vesuvius năm 79 sau Công nguyên, hàng trăm cuộn giấy cổ đại từ thành phố Herculaneum vẫn nằm im lìm, không thể mở ra vì sự giòn tan của chúng. Nhưng nhờ vào AI và tia X độ phân giải cao, các nhà nghiên cứu đã bắt đầu giải mã thành công hơn 2.000 ký tự từ những cuộn giấy này.

Đây là lần đầu tiên các đoạn văn hoàn chỉnh từ cuộn giấy cổ được đọc, hé lộ một kho tàng thông tin vô giá về La Mã và Hy Lạp cổ đại. Brent Seales, giáo sư khoa học máy tính tại Đại học Kentucky (Mỹ), người đã cống hiến hơn một thập kỷ nghiên cứu để giải mã những cuộn giấy này, gọi AI là một công cụ mạnh mẽ giúp “nhìn thấy những gì mắt người không thể”.

Với cuộc thi Vesuvius Challenge, các nhà nghiên cứu đặt mục tiêu giải mã 90% nội dung của bốn cuộn giấy còn lại vào cuối năm 2024. Thách thức lớn nhất là làm phẳng các tài liệu và phân biệt mực đen với giấy cói đã bị than hóa.

AI được công nhận trong giải Nobel: Chuyển đổi khoa học toàn cầu

Năm 2024 cũng chứng kiến bước ngoặt khi trí tuệ nhân tạo được vinh danh trong Giải Nobel Vật lý. John Hopfield và Geoffrey Hinton, những người tiên phong trong lĩnh vực học máy, đã được công nhận vì các khám phá mở đường cho sự bùng nổ của AI ngày nay.

AI không còn là một thuật ngữ mơ hồ hay bị cường điệu. Với khả năng phát hiện mô hình và dự đoán từ dữ liệu lớn, AI đã chứng minh vai trò không thể thiếu trong việc thúc đẩy khoa học. Số lượng bài nghiên cứu khoa học sử dụng AI tăng vọt kể từ năm 2015, và những bài sử dụng công cụ này thường thuộc nhóm được trích dẫn nhiều nhất.

Tuy nhiên, các nhà khoa học cũng cảnh báo rằng tính "hộp đen" của AI có thể khiến nghiên cứu khó tái hiện. Nhưng khi được triển khai khôn ngoan, như Seales nhấn mạnh, AI mang lại những kết quả không tưởng và mở ra tiềm năng lớn lao cho nhân loại.

Giải mã ngôn ngữ động vật: Tiếng nói từ đại dương sâu thẳm

Một trong những ứng dụng đáng kinh ngạc khác của AI là việc giải mã ngôn ngữ của các loài động vật, đặc biệt là cá nhà táng. Những tiếng "nhấp" bí ẩn của cá nhà táng, được tạo ra từ cơ quan phát âm trong đầu, lâu nay là một bí ẩn lớn.

Nhờ vào AI, các nhà khoa học đã phân tích gần 9.000 chuỗi âm thanh của khoảng 60 con cá nhà táng ở vùng biển Caribe. AI không chỉ giúp phát hiện các mẫu âm thanh mà còn xác định 18 loại nhịp điệu, 5 loại nhịp độ, cùng hàng loạt biến thể khác nhau, tạo thành "kho tàng khổng lồ" các cụm từ giao tiếp.

Dù các mẫu âm thanh đã rõ ràng, bước tiếp theo là thử nghiệm tương tác với cá voi để tìm hiểu ý nghĩa thực sự của chúng. Phương pháp này cũng có thể áp dụng để nghiên cứu tiếng kêu của các loài động vật khác, mở ra cánh cửa giao tiếp mới giữa con người và thiên nhiên.

Khám phá địa điểm khảo cổ: Bí mật của sa mạc Nazca

Trên mặt đất, AI đã giúp các nhà khảo cổ học tăng tốc khám phá các hình vẽ địa lý khổng lồ ở sa mạc Nazca, Peru. Những hình vẽ khắc trên mặt đất này chỉ có thể nhìn thấy từ trên cao và là một phần bí ẩn lớn về nền văn hóa cổ đại.

Nhờ vào mô hình AI được đào tạo trên hình ảnh vệ tinh và dữ liệu khảo cổ trước đó, các nhà khoa học đã xác định thêm 303 hình vẽ địa lý mới chỉ trong vài tháng. Mặc dù AI không hoàn hảo, với 47.000 địa điểm tiềm năng được đề xuất, nhóm nghiên cứu đã sàng lọc và phát hiện hàng loạt hình vẽ chưa từng được biết đến.

Amina Jambajantsan, nhà khoa học dữ liệu tại Viện Địa nhân học Max Planck, nhấn mạnh rằng AI sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong khảo cổ học, đặc biệt ở những vùng xa xôi và khắc nghiệt.

Hiểu rõ các khối xây dựng của sự sống: Protein và AlphaFold

Một trong những thành tựu lớn nhất của AI là trong lĩnh vực y sinh. Đó là AlphaFold - một công cụ AI do nhóm Google DeepMind phát triển, đã dự đoán cấu trúc của gần như toàn bộ 200 triệu protein đã biết.

Protein, với vai trò là các khối xây dựng của sự sống, thực hiện hàng loạt chức năng quan trọng từ vận chuyển oxy đến sửa chữa DNA. Việc giải mã cấu trúc 3D của protein trước đây mất nhiều năm nghiên cứu phức tạp. Tuy nhiên, AlphaFold cung cấp các mô hình cấu trúc chỉ trong vài giây, đẩy nhanh tiến trình nghiên cứu y học và sinh học cơ bản.

AlphaFold đã được hàng triệu nhà khoa học trên toàn cầu sử dụng để phát triển thuốc mới, nghiên cứu ung thư, và thậm chí tìm ra kháng sinh chống lại vi khuẩn kháng thuốc. Tuy nhiên, công cụ này vẫn có hạn chế trong việc xử lý các đột biến gen phức tạp.

Tương lai không giới hạn của AI

Năm 2024 chỉ là khởi đầu cho kỷ nguyên mới của AI trong việc thúc đẩy tri thức nhân loại. Từ việc giải mã văn bản cổ đại, hiểu rõ hơn về giao tiếp của động vật, đến mở rộng kiến thức về protein và sinh học, AI đang chứng minh đây là công cụ quan trọng để vượt qua những giới hạn mà con người từng gặp phải.

Như Anna Wedell, giáo sư di truyền y khoa tại Viện Karolinska ở Thụy Điển, nhận xét: “Đây thực sự là một bước đột phá độc lập trong hóa học và sinh học, giải quyết được những vấn đề mà trước đây chúng ta coi là không thể”.

Hoàng Vũ