Nghiên cứu mới đã phát hiện ra rằng một loài bọ cánh cứng Goliath khổng lồ đã gần như bị xóa sổ bởi ngành công nghiệp ca cao Tây Phi và ở mức độ thấp hơn là bởi hoạt động buôn bán côn trùng khô quốc tế.

Giáo sư thống kê sinh học và sinh thái học Luca Luiselli tại Đại học Lomé (Togo), đã nghiên cứu những loài bị đe dọa trong các khu rừng Châu Phi trong 30 năm qua. Ông giải thích điều gì đã xảy ra sai trái và cách cứu loài bọ cánh cứng Goliath.

Bọ cánh cứng Goliath là loài gì và tại sao nó lại quan trọng như vậy?

Bọ cánh cứng Goliath (chi Goliathus) là một trong những loài côn trùng lớn nhất thế giới. Có năm loài khác nhau. Chúng dài tới 110 mm; con đực có sừng hình chữ Y và con cái không có sừng. Bọ cánh cứng được tìm thấy trong các khu rừng mưa nhiệt đới của Sierra Leone, Liberia, Guinea, Bờ Biển Ngà, Ghana, Burkina Faso, Benin, Nigeria, Cameroon, Cộng hòa Dân chủ Congo, Uganda và Nam Sudan.

Bọ cánh cứng khi ở giai đoạn ấu trùng là loài ăn tạp và có khả năng ăn cả thịt và mảnh vụn của thực vật. Điều này có nghĩa là chúng có vai trò quan trọng trong việc vận chuyển chất dinh dưỡng khắp hệ sinh thái rừng để nuôi dưỡng các loài thực vật và động vật khác. Bọ cánh cứng trưởng thành chỉ ăn nhựa cây của một số loài cây ở các khu vực rừng mưa nhiệt đới trưởng thành.

Bọ cánh cứng Goliath là một chỉ báo tuyệt vời về sức khỏe của rừng: nếu chúng có nhiều trong rừng, điều đó có nghĩa là khu rừng đó đủ tốt để nuôi dưỡng các loài khác. Nhưng khi quần thể của chúng suy giảm, đây là một chỉ báo cảnh báo sớm về tình trạng rừng bị xóa sổ và hệ sinh thái bị xói mòn.

Quá trình nghiên cứu loài bọ cánh cứng này như thế nào?

Luca Luiselli đã nghiên cứu các loài bò sát đang bị đe dọa trong các khu rừng ở Tây Phi cùng với một nhóm các nhà sinh thái học đến từ các nước Châu Phi và Châu Âu. Ông nhận ra rằng bọ cánh cứng Goliath cùng chung môi trường sống và cũng có thể bị đe dọa.

Sau đó, nhóm của Luca Luiselli bắt đầu các chiến dịch phỏng vấn trực tiếp chuyên sâu tại các cộng đồng để tìm hiểu xem người dân địa phương có nhận thấy ít bọ cánh cứng Goliath hơn không. Những người dân địa phương này gồm cả thợ săn, nông dân, tiều phu, người nhặt ốc sên và nấm,.

Khi những người được hỏi xác nhận hiện tượng trên, nhóm của Luca Luiselli triển khai một dự án nghiên cứu chuyên sâu. Điều này cho thấy kiến ​​thức sinh thái truyền thống rất có giá trị trong việc thúc đẩy các quyết định nghiên cứu.

Để bắt đầu, họ theo dõi những cây đang rỉ nhựa vì bọ cánh cứng trưởng thành (imagoes) thường ăn nhựa cây vào ban ngày. Sau đó, họ để ý xem chúng bay qua những ngọn cây nào vào mỗi buổi sáng. Nhóm của Luca Luiselli quay lại vào ban đêm để thu thập và đo chúng trước khi thả chúng trở lại môi trường sống tự nhiên của chúng.

Nghiên cứu đã tìm thấy gì?

Nhóm của Luca Luiselli phát hiện ra rằng hai trong số những loài côn trùng khổng lồ này, Goliathus regius Klug và Goliathus cacicus Olivier, đang bị đe dọa tuyệt chủng.

Goliathus cacicus là loài nhỏ hơn nhưng cũng có thể dài tới 95 mm (thường là 60-84 mm) và chỉ sống trong các khu rừng mưa nhiệt đới trưởng thành. Còn Goliathus regius có thể dài tới 105 mm (thường là 75-95 mm) và thích sống trong các khu rừng khô hơn. Thỉnh thoảng, chúng sống trong cùng một mảng rừng và thậm chí trên cùng một cây và giao phối, sinh ra các giống lai tự nhiên.

Nhóm ước tính rằng khoảng 80% quần thể Goliathus cacicus đã bị xóa sổ ở Bờ Biển Ngà mà nguyên nhân do rừng bị phá hủy để trồng ca cao. Tương tự, Goliathus regius cũng đã mất khoảng 40% môi trường sống tự nhiên vì nguyên nhân trên. Dựa trên tình trạng mất môi trường sống được ghi nhận, các nhà sinh thái tin rằng Goliathus cacicus đã suy giảm thảm khốc trong 30 năm qua.

Nhóm của Luca Luiselli cũng phát hiện ra rằng Goliathus cacicus dường như đã tuyệt chủng ở một số khu vực ở Tây Phi, như Công viên quốc gia Rừng Banco ở Abidjan, Bờ Biển Ngà. Có thể là do hàng nghìn con bọ cánh cứng này đã bị bắt và bán trên thị trường sưu tầm côn trùng khô quốc tế.

Con số này được ước tính dựa trên tính toán của các nhà sưu tập chuyên nghiệp đã theo dõi hoạt động buôn bán côn trùng trong nhiều thập niên. Ngày nay, hầu hết các hoạt động buôn bán này diễn ra trên eBay, Facebook và các nền tảng trực tuyến khác.

Các loài có họ hàng gần khác, chẳng hạn như Goliathus goliatus, vẫn được bán với số lượng hàng trăm con trên thị trường côn trùng khô, chủ yếu ở phía tây nam Cameroon và cả ở Kenya; Uganda. Quan sát của nhóm về hoạt động buôn bán trực tuyến cho thấy côn trùng được xuất khẩu từ đó sang các thị trường phương Tây.

Rất may, vì có rất nhiều loài sinh sống trên một khu vực rất rộng lớn nên chúng vẫn chưa phải là loài có nguy cơ tuyệt chủng. Có những vùng rộng lớn ở Châu Phi nơi bọ cánh cứng được bảo vệ. Rừng ở Nigeria, Cameroon, Uganda, Nam Sudan, Rwanda và Kenya là nơi trú ẩn có giá trị cho Goliathus goliatus. Gabon, miền bắc Cộng hòa Congo và miền bắc Cộng hòa Dân chủ Congo có những khu rừng rộng lớn và nguyên sơ, khó tiếp cận. Đó là nơi bọ cánh cứng Goliathus goliatus không bị đe dọa.

Làm thế nào để cứu những con bọ cánh cứng này?

Điều bắt buộc là phải bảo vệ môi trường sống tự nhiên của chúng. Cần đặc biệt chú ý đến việc bảo vệ những cây mà loài bọ cánh cứng này có xu hướng tập trung. Các nhà sinh thái khuyến nghị nên tham khảo ý kiến ​​ của những người lớn tuổi trong cộng đồng để xác định các loài cây mục tiêu và bảo vệ chúng cẩn thận.

Ngay cả những loài không bị đe dọa hiện nay cũng cần rừng ẩm nếu muốn tồn tại. Nhưng chúng đang phải đối mặt với các mối đe dọa ngày càng tăng do nạn phá rừng, chuyển đổi mục đích sử dụng đất đai, khai thác mỏ và biến đổi khí hậu.

Chúng có thể là loài tiếp theo bị đe dọa và cần được theo dõi cẩn thận. Ngoài các khu bảo tồn và công viên quốc gia được bảo vệ, không có biện pháp thực sự nào để hạn chế việc mở rộng các đồn điền ca cao ở Tây Phi.

Các nhà sinh thái cho rằng cần thực hiện các chiến dịch nâng cao nhận thức trong cộng đồng địa phương để khuyến khích mọi người bảo vệ những loài bọ cánh cứng này. Ví dụ, sẽ rất quan trọng khi tạo ra 'các khu rừng được chứng nhận' nơi cộng đồng địa phương có thể thu hoạch và bán một số lượng hạn chế bọ cánh cứng để tạo nguồn thu, đồng thời giúp bảo tồn rừng và tạo ra thu nhập từ du lịch sinh thái bọ cánh cứng Goliath.

Nhóm của Luca Luiselli cũng kêu gọi mọi người không nên cố gắng cứu bọ cánh cứng bằng cách thu thập và nhân giống chúng tại nhà hoặc tại các cơ sở nhân giống. Không có bằng chứng khoa học nào cho thấy việc nhân giống nuôi nhốt ngoài môi trường có ích cho sự sống còn của bọ cánh cứng Goliath.

Một bước quan trọng là các nhà khoa học, cơ quan chính phủ và tổ chức phi lợi nhuận ở Tây Phi phải thống nhất về một kế hoạch hành động để bảo tồn bọ cánh cứng Goliath, đặc biệt là bọ cánh cứng Goliathus cacicus. Điều này sẽ giúp các quốc gia phối hợp lập kế hoạch bảo tồn các loài này một cách hiệu quả.

Anh Tú