Kỳ 39: Cà phê Tâm thức Viên - di sản văn hóa phi vật thể

Năm 2011, văn hóa cà phê Viên được UNESCO tôn vinh là di sản văn hóa phi vật thể, phát xuất từ giá trị tinh thần, giá trị lịch sử, văn hóa,… của hàng quán cà phê với đời sống cộng đồng.

Nếu cà phê đẳng cấp Pháp đặc trưng bởi không gian hàng quán lộng lẫy tân kỳ, là nơi chốn chiêm ngưỡng và trình hiện bản thân; cà phê phong cách Ý biểu đạt ước vọng định danh hồn dân tộc, phẩm tính quốc gia thông qua nghi thức thưởng lãm một tách cà phê; thì cà phê tâm thức Viên được định hình là không gian văn hóa hồn người, hiểu theo nghĩa con người mong muốn thăng hoa phận số nhờ tư duy của chính mình.

Không gian văn hóa hồn người

Viên là thủ đô đế chế Áo thuộc vương triều dòng họ Habsburg - một đế chế đa quốc gia, đa sắc tộc, đa ngôn ngữ dẫn đến nhân tâm không thuần nhất. Nếu tìm kiếm bản sắc thì chẳng thể dựa vào phả hệ lịch sử, hay căn tính dân tộc, mà phải tạo tác từ khát vọng mãnh liệt hướng về tương lai chung. Hàng quán cà phê với động năng sáng tạo của thức uống, cùng đặc trưng không gian phát sinh và hiển lộ vọng động nhân sinh đã trở thành nơi chốn thông diễn tâm thức, tư tưởng và lối sống Viên.

Xuất hiện sau chiến thắng phá trận bao vây thành Viên - bước ngoặt lịch sử giữa phương Đông và phương Tây, hàng quán cà phê Viên ban đầu hoạt động như không gian tạo tác ngôn luận, là nơi chốn để người thưởng lãm được chia sẻ suy nghĩ, thể hiện thâm tâm và thái độ sống. Từ vai trò sơ khởi đó, hàng quán cà phê cung ứng môi trường thuận lợi để con người đối thoại với chính mình và giao tiếp với cộng đồng. Mà giao tiếp, đối thoại lại chính là điều kiện tất yếu trong sự hình thành và phát triển nhận thức, hoàn thiện nhân cách cá nhân và chuẩn mực hành vi con người.

Dễ nhận thấy, hàng quán cà phê Viên đặt trưng với không gian phân thành nhiều khuôn viên nhỏ. Bàn ghế sắp xếp cách xa nhau, cùng lối bày biện nội thất tạo nên những “ốc đảo” để mỗi người tự suy tư, chiêm nghiệm về cuộc đời và ý nghĩa của sự sống. Đó chính là lúc nghiệm sinh, sống với thế giới đầy ước vọng trầm lắng của bản thân. Nhưng để minh định được cái tôi đang là và cái tôi muốn là thì nhất thiết cần năng lượng tỉnh thức, sáng tạo và tri thức. Quán cà phê “Thư viện báo” với hàng trăm tờ báo, tạp chí hoạt động như một trung tâm tin tức, cung cấp nền tảng tri thức để con người nhận định được chiều sâu và chiều rộng trong sự vận hành của đời sống nhân loại. Từ đó mà rõ ràng tương lai mình muốn hướng tới và cái tôi siêu vượt mà mình hướng về.

Một chiều kích quan trọng trong tiến trình siêu vượt bản thân là phóng chiếu mình trong nhân thế bao quanh để khám phá tận cùng chân lý. Những sinh hoạt thường kỳ tại quán cà phê, hay còn gọi là cà phê có chủ đề, trở thành chất liệu kích xúc con người bộc lộ triết lý sống, can đảm thể hiện bản thân và dám sống với niềm tin về thế giới lý tưởng của mình. Bởi lẽ đó, những hàng quán cà phê có tổ chức chủ đề đặc thù như cà phê văn học Café Central, Café Griensteidl, Café Herrenhof… cà phê hòa nhạc Café Frauenhuber, Café Bellevue… cà phê nghệ thuật Café Museum, Café Schwarzenberg… cà phê triết luận Café Korb, Café Siller… đã trở thành biểu tượng khải ngộ của thời đại. Từ những hàng quán cà phê đó đã khởi xuất những tư tưởng và trường phái nhân văn lừng lẫy như Chủ nghĩa Hiện đại, Chủ nghĩa Biểu hiện, thuyết Phân Tâm Học, triết học ngôn ngữ, phong trào ly khai thành Viên…

Không gian thăng hoa phận số đời người

Bên cạnh sắp đặt không gian và tổ chức hoạt động thì bản sắc hàng quán cà phê Viên còn đến từ phong thái, thanh sắc của quán cà phê. Phong thái ở đây là cách đối đãi của nhân viên với khách thưởng lãm ngay từ lúc tiếp đón, phục vụ đến khi khách rời quán. Chẳng phải ngẫu nhiên mà người Viên xem quán cà phê như ngôi nhà thứ hai. Người phục vụ đóng vai trò kết nối và củng cố cảm giác thân thuộc của khách hàng. Họ mặc những bộ tuxedo với nơ gắn trên cổ đầy trang nhã, chào đón khách ngay tại cửa bằng cách gọi tên riêng cùng danh xưng. Người phục vụ sẽ luôn nhớ rõ thông tin cũng như thói quen của những vị khách thường xuyên - được gọi là “stamgast” - để sắp xếp đúng vị trí bàn, phục vụ đúng loại cà phê và bánh, hơn nữa còn cung cấp tin tức mới trên tạp chí theo lĩnh vực mà “stamgast” quan tâm. Vì thế, người phục vụ không chỉ am hiểu về cà phê mà còn có sự nhạy bén trong việc nhận định hành vi khách hàng, liên tục cập nhật tin tức để cung ứng cho khách hàng chính xác điều họ mong muốn.

Thanh sắc được hiểu là bố cục thiết kế tổng thể bao gồm cả nội thất lẫn ngoại thất. Thanh sắc tạo tác nên không gian mở ra trong cảm quan người thưởng lãm một sự vượt trội khác biệt. Hay có thể nói là trình diễn ở mức cao nhất nỗi khát vọng của con người, của thời đại. Hàng quán cà phê Viên luôn là trung tâm của tinh thần sáng tạo và đổi mới. Kiến trúc mái vòm hướng thượng, bàn đá cẩm thạch sang trọng, nội thất gương lớn và đèn điện chùm hiện đại, tiên phong sử dụng ghế Thonet ứng dụng kỹ thuật uốn cong gỗ bằng hơi nước… vừa phản chiếu văn hóa đương thời, hài hòa với dòng chảy lịch sử, lại vừa biểu trưng cho sự năng động hướng về đời sống chân mỹ, định hình định hướng đích đến của khách hàng.

Nếu xem hàng quán cà phê là “không gian của sự sống” thì đặc trưng thức uống, món ăn, thanh sắc… là thể dạng vật chất hữu hình; phong thái phục vụ, tổ chức hoạt động là nền tảng văn hóa; cảm thức về khả năng thăng hoa sự sống thoát thai từ sự cộng hưởng giữa không gian biểu tượng vượt lên trên đời thường và khát vọng siêu vượt trong tâm khảm người thưởng lãm cà phê chính là hồn vía tinh thần. Giá trị vật chất, giá trị văn hóa, giá trị tinh thần tương liên tạo tác nên bản sắc hàng quán cà phê Viên. Và khi hàng quán cà phê minh định được bản sắc văn hóa thì cũng đã đồng thời cung ứng hoặc định đạo trong tâm thức, tâm thế khách hàng đường hướng vượt thoát hiện tại để đạt đến đời sống lý tưởng.

Nói đơn thuần, toàn bộ cấu phần bản sắc hàng quán cà phê cung ứng bối cảnh, tình cảnh lý tưởng để con người nghiệm sinh - nhận ra cái tôi, bộc lộ tư duy - trình hiện cái tôi, phóng chiếu - nhận chân cái tôi lý tưởng. Đây chính là quá trình chuyển hóa tư duy, hành vi để siêu vượt từ cái tôi đến cái tôi lý tưởng. Từ trong hoạt động thảo luận về mối quan tâm chung, con người sẽ tìm thấy mẫu người lý tưởng chung và lối sống đúng đắn để cùng nhau đạt đến tương lai lý tưởng chung. Đó cũng chính là lý do giải nghĩa vì sao khởi xuất từ hàng quán cà phê Viên không phải là những sáng tạo công nghiệp vật chất, mà là những tư tưởng khai minh tinh thần, khám phá miền tư duy và nhân cách con người.

Hàng quán cà phê Viên từ chỗ tạo tác ngôn luận, tạo tác kiến thức đã dần trở thành không gian văn hóa chứa đựng tâm thức thế kỷ, vinh thăng phận số con người và đồng thời đã góp phần đưa Viên xác lập vị thế là một trong những trung tâm văn hóa, trung tâm học thuật, trung tâm sáng tạo… của thế giới. Đây là lý do cơ bản để UNESCO vinh danh hàng quán cà phê Viên là di sản văn hóa phi vật thể.

Đón đọc kỳ sau: Hàng quán cà phê và hào khí dân tộc Hungary

T.N.L