Bị bòn rút nhân tài, Mỹ tuyên chiến với chiến thuật "săn đầu người" của Trung Quốc

Các cáo buộc hình sự của Bộ Tư pháp Mỹ chống lại nhà hóa học Charles Lieber của Đại học Harvard và hàng chục người khác bị mắc kẹt trong Sáng kiến ​​Trung Quốc— đã khiến Chương trình Ngàn tài năng (TTP) bị đặt trong vòng cảnh giác. TTP là nỗ lực của chính phủ Trung Quốc đã đưa Lieber và các nhà khoa học khác từ nước ngoài đến các trường đại học và viện nghiên cứu của Trung Quốc. Các nhà chức trách Mỹ đã miêu tả chương trình này như một nỗ lực để Trung Quốc hớt tay trên bí quyết và phát minh, một tuyên bố mà nhiều nhà khoa học tranh cãi. Nhưng khi sự giám sát với TTP ngày càng nhiều, chương trình đã biến mất.

Các đề cập chính thức về TTP đã biến mất và danh sách những người được trao giải TTP từng được đăng trên các trang web của chính phủ và trường đại học cũng không còn nữa. Nhưng các chuyên gia nói rằng TTP chỉ đơn giản là được xếp vào chương trình khác và việc tuyển dụng vẫn đang tiếp tục. Hơn bao giờ hết, nỗ lực tập trung vào các nhà khoa học gốc Trung Quốc và các cộng tác bán thời gian kiểu như Lieber một cách rầm rộ, đã trở nên hiếm hoi.

Trung Quốc đã khởi động TTP vào năm 2008, nhằm mục đích thúc đẩy số lượng và chất lượng nghiên cứu của đất nước. Theo một báo cáo tháng 5.2020 của David Zweig và Siqin Kang thuộc Đại học Khoa học Hồng Kông thì vào thời điểm đó, hơn 90% người Trung Quốc lấy bằng Tiến sĩ ở Mỹ vẫn ở đó ít nhất 5 năm sau khi hoàn thành chương trình học của họ. Và TTP đã đề nghị những người chịu trở về và cả các nhà nghiên cứu nước ngoài sẵn sàng chuyển chỗ ở — mức lương cạnh tranh và tài trợ để thành lập các phòng thí nghiệm. Mặc dù một số việc cộng tác bán thời gian đã được bật đèn xanh, chương trình TTP ban đầu vẫn chú trọng hướng đến các nhà nghiên cứu toàn thời gian.

Có rất ít người tham gia. Vì vậy, vào năm 2010, hình thức cộng tác bán thời gian đã được mở rộng, cho phép những người được tuyển dụng vẫn duy trì công việc của họ ở nước ngoài nếu họ dành ít nhất một phần trong năm ở Trung Quốc. Vào năm 2011, gần 75% trong số 500 học giả thuộc TTP có thỏa thuận cộng tác bán thời gian. (Một báo cáo năm 2019 của Thượng viện Mỹ tuyên bố TTP đã thu hút hơn 7.000 “chuyên gia cao cấp” vào năm 2017 nhưng không nêu rõ bao nhiêu là cộng tác viên bán thời gian).

Chương trình đã mang lại lợi nhuận cho Trung Quốc. Một nghiên cứu năm 2020 của Cong Cao, chuyên gia chính sách khoa học Trung Quốc tại chi nhánh Đại học Nottingham ở Ninh Ba, Trung Quốc, cho thấy các học giả ở Trung Quốc có kinh nghiệm ở nước ngoài đã xuất bản nhiều bài báo hơn và có tác động cao hơn so với các đồng nghiệp trong nước. Các trường đại học cũng được hưởng lợi từ sự liên kết với các nhà khoa học ngôi sao. Ví dụ, sự hiện diện của Lieber có thể đã giúp Đại học Công nghệ Vũ Hán (WUT) vốn ít được biết đến, thu hút các sinh viên.

Nhưng việc cộng tác bán thời gian như Lieber cũng tạo điều kiện cho việc “ngâm mình kép”, - nơi các nhà nghiên cứu có bài viết toàn thời gian ở nước ngoài cũng được trả công hậu hĩnh cho thời gian được coi là ở Trung Quốc. Ví dụ, theo cáo trạng của Bộ Tư pháp Mỹ, hợp đồng của Lieber kêu gọi ông làm việc "tại hoặc cho" WUT "không dưới 9 tháng trong một năm", để được nhận khoản phí hàng tháng lên đến 50.000 USD và còn được chi 1,7 triệu USD để thiết lập một phòng thí nghiệm tại WUT. Một số viện sĩ Trung Quốc phàn nàn rằng các nhà nghiên cứu nước ngoài được hưởng việc nhẹ, lương cao. Vào năm 2017, chính phủ đã làm rõ rằng những người cộng tác bán thời gian phải ở Trung Quốc “không dưới 2 tháng một năm”.

Các nhà chức trách Mỹ bắt đầu có cái nhìn lờ mờ về các giao dịch vì những lý do khác nhau. Giám đốc FBI Christopher Wray trong một bài phát biểu vào tháng 7.2020 tại Viện Hudson ở Washington, D.C cho biết: “Trung Quốc trả tiền cho các nhà khoa học tại các trường đại học Mỹ để bí mật mang kiến ​​thức và phát minh của chúng ta trở lại Trung Quốc”.

Trước cáo buộc trên, nhà sinh học phân tử Yigong Shi, khi đó đã phản bác: Những tuyên bố như vậy “chỉ đơn giản là sai và sai”. Yigong Shi là người đã rời Đại học Princeton vào năm 2008 để trở thành người Trưởng khoa Khoa học Sự sống tại Đại học Thanh Hoa.

Một học giả khác Jay Siegel nói: “TTP tuyển dụng người để xây dựng các chương trình học thuật, không phải để đánh cắp ý tưởng”. Jay Siegel là một nhà hóa học Mỹ đã rời Đại học Zurich vào năm 2013 để đứng đầu một chương trình dược mới tại Đại học Thiên Tân với sự hỗ trợ của TTP. Trong số 23 học giả được nhắm mục tiêu theo Sáng kiến ​​Trung Quốc, chỉ có 2 người đã bị buộc tội trộm cắp tài sản trí tuệ. Lieber bị kết tội nói dối với chính quyền liên bang về các mối quan hệ với Trung Quốc và không báo cáo kết quả thu nhập.

Trung Quốc đã đáp lại những lời chỉ trích như thường lệ: hoạt động ngày càng trở nên bí mật. Emily Weinstein, nhà phân tích tại Trung tâm An ninh và Công nghệ mới nổi (CSET) của Đại học Georgetown, cho biết thông tin về các chương trình săn nhân tài “dường như bắt đầu biến mất vào khoảng thời gian Sáng kiến ​​Trung Quốc được khởi động” vào năm 2018. Vào năm 2019, TTP và các chương trình ăn theo, đã được đưa vào Kế hoạch tuyển dụng chuyên gia nước ngoài cấp cao, một trong 27 kế hoạch quốc gia hiện đang hoạt động.

Tuy nhiên, sự tồn tại liên tục của các chương trình “cho thấy sự hữu ích của chúng đối với đất nước”, theo lời ông Cong Cao. Mặc dù các chương trình hầu hết đều dành cho những người không phải gốc Hoa, nhưng số lượng chuyển sang Trung Quốc “có lẽ vẫn không đáng kể”, ông nói thêm.

Siegel, hiện là nhà tư vấn giáo dục có trụ sở tại Thụy Sĩ, cho biết các chương trình tài năng của Trung Quốc đã nhận được nhiều dư luận xấu đến mức các trường đại học Mỹ “trở nên miễn cưỡng làm việc với bất kỳ ai có bất kỳ mối liên hệ nào với TTP”. Thậm chí, việc làm như cho TPP cũng có thể trở thành bất hợp pháp. Quốc hội Mỹ đang xem xét luật cấm các nhà nghiên cứu được liên bang tài trợ tham gia vào các chương trình tìm kiếm tài năng của Trung Quốc.

Siegel và nhiều người khác nghĩ rằng một bước đi như vậy sẽ là sai lầm. Siegel phân bua: Sự tham gia của người Mỹ “đã mang lại nhiều ảnh hưởng của Mỹ vào Trung Quốc và sự hiểu biết của Trung Quốc trở lại Mỹ”.