Danh họa Bùi Xuân Phái và những bức ký họa bạn tri kỷ

Bùi Xuân Phái sinh năm 1920, năm nay kỷ niệm 99 năm (dương lịch) ngày sinh của ông, 100 năm theo tuổi ta (âm lịch). Người đương thời của Phái là ông Nguyễn Bá Đạm, năm nay 96 tuổi, sinh năm 1922, vẫn sống ở Hà Nội và là người được họa sĩvẽ nhiều chân dung nhất, tới 242 ký họa.

Ông Đạm không nằm trong bộ tứ thân thiết của Bùi Xuân Phái, gồm họa sĩ, nhà nhiếp ảnh Trần Văn Lưu, nhà thơ Vũ Đình Liên và ông Lê Chính. Tuy nhiênông Đạm là một trí thức, nhà giáo xưa, được Bùi Xuân Phái quý trọng, người có khuôn mặt cá tính, như một khắc họa sân khấu và có lẽ rất hợp với sự tìm tòi nội tâm nào đó về một con người Hà Nội, mà cố danh họađi tìm.

Không chỉ thân thiết với Bùi Xuân Phái, ông Đạm còn quen biết nhiều họa sĩvà được họ vẽ chân dung, như Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng. Mỗi người nhìn ông Đạm theo cách của mình, xây dựng nhân vật này vượt ra khỏi người mẫu, trở thành nhân vật xã hội trong hội họa. Đó là người đàn ông nghiêm trang, mà hơi hài ước, mũi gồ khoằm, mặt vuông vức, thẳng thắn, đôi khi khắc nghiệt, nhưng cẩn trọng với bè bạn. Cuộc đời dài đi cùng các danh họa, khiến ông trở thành nhà sưu tập tương đối phong phú về các họa sĩ, ông cũng là người chơi tiền cổ, được mệnh danh là Hà Nội kỳ nhân cổ tiền.

Thuộc thế hệ sau cùng của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Bùi Xuân Phái, Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng và Nguyễn Tư Nghiêm, chủ yếu hoàn thành tốt nghiệp cùng thầy Tô Ngọc Vân trên chiến khu, nơi họ cùng tham gia kháng chiến, rồi sau này trở thành bộ tứ danh họa Việt Nam Hiện đại, kết thúc vẻ vang tiếng tăm của trường họa trên. Trừ Nguyễn Tư Nghiêm còn sống đến năm 2016, ba danh họa trên đều mất cùng năm 1988, nhưng họ cũng đã hoàn thành sự nghiệp của mình ngay từ những năm 1980. Nghĩa là từ 1954-1980 là giai đoạn họ sáng tác nhiều nhất, liên tục nhất, cũng như vấp váp xã hội liên tục nhất.

Cuộc đời của Bùi Xuân Phái vất vả hơn cả so với ba người bạn trên, ông có gia đình, đông con, bị thôi việc sớm, phục hồi muộn, chính vì thế mà điều kiện sáng tác của ông thu hẹp trong các bức họa nhỏ, với phương tiện ít ỏi, cùng như kiếm tiền vặt bằng vẽ minh họa báo chí, phục trang sân khấu, thậm chí đi làm thợ mộc trong giai đoạn ba cùng.

Đương thời tranh của Bùi Xuân Phái rẻ tiền hơn so với những người bạn, và ông cũng cho nhiều, như ông vẽ rất nhiều, thay vì xây dựng tác phẩm ra tấm ra món, như ba họa sĩtrên. Nhưng cuối cùng, thì ông cũng có chỗ đứng trang trọng trong nền mỹ thuật Việt Nam, bởi cả sự nghiệp và tình yêu đối với đất nước, con người, rồi thể hiện được những đối tượng đó, bằng tình cảm tha thiết, bằng sự sáng tạo không mệt mỏi.

Ông Tira Vanictheeranont sưu tập được một số ký họa Bùi Xuân Phái, cho in tập sách này và sẽ giới thiệu những tác phẩm của Phái thông qua phòng triển lãm của Nhà Đấu giá Nghệ thuật Chọn.

Trong phần sưu tập nhỏ này, không chỉ có những bức họa vẽ ông Đạm, mà còn một số vẽ chân dung bè bạn khác của Phái và minh họa báo chí. Những nét vẽ của Bùi Xuân Phái có lẽ không bao giờ cũ cả, chúng vẫn hiển hiện sinh động về cuộc sống và con người dù phần lớn trong đó đã qua đời, những ai còn lại thì ta không biết họ đang ở đâu. Họ thuộc về thời chiến tranh và Bao cấp nhọc nhằn, với những khuôn mặt khắc khổ, chịu đựng và giữ sự tự trọng riêng.

Phan Cẩm Thượng