Đề nghị ngừng vĩnh viễn việc xây thủy điện trên dòng chính Mekong!

Đây là một trong những nội dung chính theo thông cáo của Liên minh Cứu sông Mekong vừa phát đi ngày hôm nay (ngày 2.6.2020). Liên minh Cứu sông Mekong gồm các tổ chức phi chính phủ, các nhóm cộng đồng và các công dân quan tâm đến tình hình khu vực Mekong.

Theo thông cáo, Liên minh Cứu sông Mekong kêu gọi hủy bỏ dự án đập Sanakham và các kế hoạch xây dựng các đập khác trên dòng chính của sông Mekong. Sanakham là dự án thứ sáu trên dòng chính hạ lưu sông Mekong, do Lào dự kiến xây dựng. Sanakam sẽ trải qua quy trình Tham vấn trước (PNPCA) theo thông báo của Ủy hội sông Mekong vào giữa tháng 5 vừa qua.

Đánh giá Sanakham lỗi thời và sao chép

Thủy điện Sanakham dự kiến xây dựng cách biên giới Thái Lan - Lào khoảng 2 km về phía thượng lưu. Tuy nhiên, theo phát hiện của Liên minh Cứu sông Mekong, đã không có các đánh giá cẩn trọng và tham vấn thực chất về tác động xuyên biên giới của dự án này.

Hầu hết nội dung trong Đánh giá tác động môi trường và xã hội xuyên biên giới, cũng như Đánh giá tác động tích lũy (TBESIA/CIA) của Sanakham đều lỗi thời và/hoặc được sao chép phần lớn từ báo cáo đánh giá đập Pak Lay. Trong khi đó theo Ủy hội sông Mekong, TBESIA/CIA của Pak Lay có nội dung sơ sài, sao chép dữ liệu chủ yếu từ báo cáo đánh giá đập Pak Beng.

Ví dụ, các chương về Sự tham gia của người dân, Kết luận và Khuyến nghị đều giống dữ liệu TBESIA/CIA của Pak Lay. Điểm khác biệt duy nhất giữa hai bản đánh giá này chỉ là tên dự án. TBESIA/CIA không tham khảo các nghiên cứu về sông Mekong và tác động của thủy điện được công bố trong mười năm qua. “Đối với một dự án tác động lên dòng sông xuyên biên giới mà hàng triệu người dựa vào, điều này không thể chấp nhận được”, Liên minh Cứu sông Mekong viết.

Phác họa đập thủy điện Sanakham. Nguồn: Công ty thủy điện Datang Sanakham.

Phân tích của Liên minh Cứu sông Mekong cũng cho thấy, dự án đập Sanakham tốn kém, không cần thiết và rủi ro, do đó nên bị hủy bỏ. Đập có công suất lắp đặt 684 megawatt (MW), ước tính tiêu tốn hơn 2 tỷ USD và xây dựng trong 8 năm. Nếu tính trung bình trong hơn 8 năm, đập Sanakham sẽ cung cấp 90 MW điện mỗi năm. Điều này kém hiệu quả hơn so với việc tăng cường các dự án năng lượng bền vững vốn đang được triển khai trong khu vực. Đơn cử, từ tháng 4.7.2019, Việt Nam đã sản xuất thêm 4.400 MW điện từ năng lượng mặt trời, gấp sáu lần công suất lắp đặt của đập Sanakham.

Bối cảnh thay đổi nhanh chóng về công nghệ và đầu tư ngành điện làm dấy lên nguy cơ các dự án thủy điện lớn như đập Sankham sẽ lâm vào bế tắc. Biến đổi khí hậu và các dự án thủy điện hiện có ở thượng nguồn khiến dòng chảy và mực nước biến động khó lường, từ đó tác động trở lại lượng điện được tạo ra từ Sanakham và các đập khác trên dòng chính.

Dự kiến, hầu hết nguồn điện tạo ra từ đập Sanakham được xuất khẩu sang Thái Lan. Tuy nhiên, lượng thặng dư điện của Thái Lan hiện tại lớn, thậm chí còn tăng nhiều hơn khi nền kinh tế suy giảm vì đại dịch COVID-19.

Theo Liên minh cứu sông Mekong, đại dịch cũng cho thấy giá trị quan trọng của đất canh tác, rừng, sông, đầm lầy và vùng đánh bắt thủy sản khu vực sông Mekong như một mạng lưới an sinh trong thời kỳ khủng hoảng. Việc người dân địa phương tiếp tục tiếp cận các dòng sông và tài nguyên thiên nhiên đóng vai trò quan trọng để đảm bảo một sự phục hồi lành mạnh và công bằng hơn hậu COVID -19.

Vì vậy, thay vì tiếp tục tiến hành một quy trình tham vấn sai lầm khác, Liên minh Cứu sông Mekong kêu gọi hủy bỏ dự án đập Sanakham và các kế hoạch xây dựng các đập khác trên dòng chính của sông Mekong.

Sông Mekong cần sự chuyển dịch năng lượng công bằng

Liên minh Cứu sông Mekong cũng đề nghị Chính phủ các nước ở hạ lưu sông Mekong và Ủy hội sông Mê Kông (MRC) tập trung vào các vấn đề: (1) giải quyết các mối quan ngại bức thiết về tác động của các đập hiện có. (2) Thực hiện đánh giá các phương án năng lượng toàn diện và có sự tham gia, ưu tiên các phương án đảm bảo thời gian theo hướng chuyển đổi năng lượng công bằng nhằm duy trì hệ sinh thái trọng điểm Mekong, trong khi vẫn đáp ứng và bảo vệ nhu cầu của cộng đồng trong khu vực. Và cuối cùng (3) là giải quyết các mối quan tâm hàng đầu về quá trình Tham vấn trước.

Vị trí, hiện trạng và công suất các dự án thủy điện trên dòng chính Mekong đến tháng 5.2019. Nguồn: tác giả Nguyễn Đăng Anh Thi - Chuyên gia Năng lượng và Môi trường (Canada) cập nhật từ bản đồ gốc của International Rivers (2017) và ICEM (2010)

Thực tế, các đập được xây dựng tại khu vực sông Mekong cùng các nhánh của nó gây ra tác động tích lũy đến môi trường và cộng đồng ven sông, bao gồm các vùng biên giới. Tuy nhiên, các vấn đề hiện tại bao gồm tác động xuyên biên giới, mất sinh kế, ảnh hưởng đến đất đai và sự sống vẫn chưa được giải quyết. Đồng thời, cam kết của chính phủ Lào về việc xem xét lại chiến lược thủy điện sau vụ vỡ đập Xe Pian-Xe Namnoy năm 2018 vẫn đang bỏ ngỏ.

Theo Liên minh Cứu sông Mekong, thay vì xây dựng nhiều đập hơn trên dòng chính dưới danh nghĩa “thủy điện bền vững” và dựa vào các biện pháp giảm thiểu tác động vô căn cứ, Chính phủ, các nhà phát triển và các bên đầu tư tài chính cần ưu tiên giải quyết tác động của các đập hiện đang hoạt động, để cải thiện cuộc sống và sự an toàn của các cộng đồng bị ảnh hưởng.

Một thực tế khác, các đập trên dòng chính của sông Mekong là không cần thiết cho nhu cầu năng lượng và nước của khu vực.

Thái Lan, nơi được cho là mua nhiều điện từ các đập trên dòng chính, có mức độ dự trữ lớn. Tháng 4.2020, Bộ Năng lượng Thái Lan cho biết mức dự trữ điện trong năm 2020 của nước này có thể lên tới 40%, tương đương khoảng 18.000 MW. Con số này cao hơn đáng kể so với tổng cộng công suất lắp đặt của tất cả các đập trên dòng chính hạ lưu sông Mekong.

Trong khi đó, tháng 3.2020, Campuchia tuyên bố dừng kế hoạch xây dựng đập Sambor và Stung Treng trong ít nhất 10 năm.

Liên minh Cứu sông Mekong khẳng định, tiềm năng to lớn về hiệu suất năng lượng và năng lượng tái tạo phi thủy điện bền vững, cùng những tiến bộ nhanh chóng về công nghệ sản xuất, truyền tải và dự trữ kèm theo chi phí ngày càng giảm. Điều này có thể giúp hiện thực hóa tiếp cận và đảm bảo an ninh năng lượng cho người dân và các nền kinh tế trong khu vực mà không phá hủy các dòng sông và tài nguyên thiên nhiên.

Hơn nữa, các biện pháp tăng cường hiệu quả sử dụng năng lượng và năng lượng tái tạo phi thủy điện có thể triển khai rộng rãi hơn, nhanh chóng hơn với chi phí thấp hơn so với các dự án thủy điện quy mô lớn tập trung.

“Thay vì sử dụng ngân sách vào quy trình Tham vấn trước còn nhiều lỗ hổng, các nguồn lực nên trực tiếp đầu tư vào việc đánh giá các phương án năng lượng toàn diện, nhằm định hình tương lai năng lượng bền vững, công bằng hơn và đảm bảo lợi ích kinh tế cho các nước thành viên trong khu vực.

Đánh giá này nên ưu tiên vào vấn đề chuyển dịch năng lượng. Cần đảm bảo rằng không có sự thay đổi nghiêm trọng nào đến nguồn tài nguyên khi phát triển, sản xuất, phân phối và tiêu thụ năng lượng nhằm bảo vệ môi trường và quyền lợi của người dân”, thông cáo viết.

Theo Lê Quỳnh/Người Đô Thị