Hồi hương di sản nghệ thuật của họa sĩ Trần Phúc Duyên qua triển lãm 'Họa duyên tương ngộ'

Kỷ niệm 100 năm ngày sinh họa sĩ Trần Phúc Duyên (1923 - 1993), Phạm Lê Collection kết hợp cùng gia đình cố họa sĩ tổ chức Triển lãm di sản nghệ thuật Họa duyên tương ngộ: Trần Phúc Duyên tại Bảo tàng nghệ thuật Quang San. 

Họa duyên tương ngộ trưng bày gần 150 tác phẩm tiêu biểu cho sự nghiệp sáng tác của danh họa Trần Phúc Duyên kể từ khi ông tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương khóa 16 (1942 - 1945), mở xưởng tại Hà Nội (1948 - 1954), cho đến khi ông di cư sang Pháp (1954 - 1968), Thụy Sỹ (1968 - 1993) và qua đời tại đây.

Xuyên suốt sự nghiệp, Trần Phúc Duyên đã có hơn 20 trưng bày lớn nhỏ ở cả Việt Nam và châu Âu, nhưng đây là triển lãm có quy mô phổ quát của cố họa sĩ với hầu hết các tác phẩm lần đầu ra mắt công chúng trong nước với đủ loại chất liệu: sơn mài, lụa, khắc gỗ và phác thảo...

Sau khi họa sĩ Trần Phúc Duyên qua đời năm 1993, toàn bộ tác phẩm, tài liệu, sổ sách của ông được đóng thùng và lưu tại một nhà kho ở ngoại ô thủ đô Bern, Thụy Sỹ. Trong 20 năm, di sản này bị lãng quên, cho tới năm 2018, hai nhà sưu tập Phạm Quốc Đạt và Lê Quang Vinh (gọi tắt là Phạm Lê) tình cờ khám phá. Và đây cũng là cái "duyên" bắt đầu hành trình sưu tập độc lập của Phạm Lê Collection.

Họ đã dành nhiều công sức để lần tìm thêm những manh mối về họa sỹ, gặp gỡ gia quyến của ông bên Pháp và Việt Nam. Từ đó, mở ra chuyến hồi hương kỳ diệu cho các tác phẩm nghệ thuật của cố họa sĩ.

Vì vậy, với những người tổ chức sự kiện văn hóa hiếm có này, cũng như với giới sưu tầm và cả công chúng yêu nghệ thuật, Họa duyên tương ngộ có ý nghĩa như một triển lãm hồi cố.

"Là những người con xa quê, chúng tôi đã thật sự xúc động khi lần đầu đứng trước những sáng tác đậm tình quê hương của ông. Ngắm nhìn những bức tranh đang còn vương bụi thời gian, dần mở lại những ký họa được lưu trữ, lần giở những cuốn sổ tay của ông, chúng tôi thầm hứa sẽ đưa ông trở về với quê hương trong một ngày thật gần. Chúng tôi tin rằng những người yêu nghệ thuật và cái đẹp ở Việt Nam sẽ chào đón ông, để tâm hồn ông sau bao năm xa quê lưu lạc sẽ được bay lượn trên những cánh đồng lúa trĩu bông vùng Hà Tây xứ Đoài, ngắm nhìn Vịnh Hạ Long nơi ông và các bạn đồng lứa năm xưa cùng nhau đi thực tế lấy mẫu sáng tác, đắm mình dưới những đêm trăng tĩnh mịch, và hơn tất cả, để ông trở về với đất mẹ yêu thương.” – Phạm Lê cho biết về quyết định chia sẻ bộ sưu tập cá nhân với đầy đủ các cột mốc sáng tác quan trọng của cố họa sĩ Trần Phúc Duyên cho công chúng cùng thưởng thức.

Không gian triển lãm "Họa duyên tương ngộ" gồm 2 tầng với tổng diện tích khoảng 600m2, giới thiệu các tác phẩm theo từng cụm chủ đề lớn, đi từ phức hình đến tối giản: Đời sống, Phong cảnh, Tĩnh vật và Tiểu cảnh, Thủy mặc và Thiền Họa, Trừu tượng, và Phúc niệm.

Nghệ thuật Trần Phúc Duyên trong dòng chảy mỹ thuật Việt Nam

Thuộc thế hệ sau cùng của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương và cùng là họa sĩ Đông Dương sống và làm việc tại châu Âu (gồm: Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Thứ, Lê Thị Lựu, Phạm Thúc Chương, Võ Lăng, Trần Phúc Duyên, Phạm Tăng…) nhưng chỉ duy nhất Trần Phúc Duyên chọn sử dụng sơn mài như một chất liệu chủ đạo và xuyên suốt cho các sáng tác hội họa của mình.

Ông cũng tự nhận là một “artiste laqueur” (họa sĩ sơn mài) từ những năm đầu 1950, khi còn ở Hà Nội. Ông ghi danh hiệu đó đằng sau các bức tranh sơn mài của mình. Và trên thực tế cũng như về căn bản, ông đã tiếp tục và kết thúc sự nghiệp nghệ thuật của mình ở chính vai trò đó.

Khi di cư sang châu Âu, bất chấp khoảng cách địa lý, thiếu thốn về tài nguyên, Trần Phúc Duyên dành trọn đời mình cho công cuộc nghiên cứu, thử nghiệm và sáng tạo với sơn mài, và ông đã thành công trong việc đưa sơn mài đi từ mỹ nghệ tới mỹ thuật. Ông được xem là vầng trăng sáng về tài năng và lòng nghiêm cẩn với nghề.

Nhà nghiên cứu mỹ thuật Quang Việt nhận định “Trần Phúc Duyên sử dụng sơn điêu luyện, thanh thản như một họa sĩ, nhà thư pháp Trung Hoa sử dụng mực”. Có thể nói, đưa thủy mặc vào trong sơn mài, hội họa Trần Phúc Duyên dường như đã đi thêm một bước đáng kể từ phần cốt sang phần hồn, từ thể xác sang nội tâm, từ tả thực sang tượng trưng gợi mở.

Họa duyên tương ngộ được giám tuyển bởi nhà nghiên cứu nghệ thuật Ace Lê dưới sự bảo trợ của Lân Tinh Foundation. Ace Lê cho biết: “Trần Phúc Duyên là một trong những danh họa sơn mài quan trọng nhất tốt nghiệp từ Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông là người đầu tiên khéo léo hòa quyện cả hội họa hàn lâm của Tây phương và lối vẽ thủy mặc văn nhân họa của Đông phương, đem bày lên mặt tranh sơn mài Việt. Sau nửa thế kỷ miệt mài nghiền ngẫm và thực hành, họa sĩ đã chắt lọc ngôn ngữ thị giác từ tạo hình trang trí xuống còn trừu tượng tối giản, thông qua đó nâng tầm biểu đạt của sơn mài Việt lên cùng đẳng cấp với sơn dầu phương Tây”. 

Từ ngày 22.7.2023 – 6.8.2023, công chúng yêu nghệ thuật sẽ không chỉ được ngắm cảnh sắc thủy mặc trong sơn mài Trần Phúc Duyên, mà quan trọng hơn, là được cảm nhận và sống cùng với những triết lý, suy tư, trăn trở của người họa sĩ tha hương. Và như vậy, ta có thể hiểu hơn những gì mà Jean–Claude Piguet đã viết trong bài phát biểu vào ngày khai mạc triển lãm hội họa Trần Phúc Duyên năm 1983 tại Thụy Sỹ: “Mọi thứ (trong tranh Trần Phúc Duyên) đều được xử lý để nhường chỗ cho sự im lặng, cho những giấc mơ và cho thiền. Người họa sĩ đã vượt ra ngoài ranh giới của sự thể hiện, để miêu tả sự thống nhất sâu sắc của các sự vật”. 

Triển lãm Hội duyên tương ngộ mở cửa đón công chúng yêu nghệ thuật đến thưởng lãm từ ngày 22.7 đến 6.8.2023 tại Bảo tàng Quang San - 189B/3 Nguyễn Văn Hưởng, phường Thảo Điền, TP.Thủ Đức, TP.HCM. 

Đi kèm với triển lãm, cuốn sách giới thiệu cuộc đời và tác phẩm Trần Phúc Duyên cũng sẽ được ra mắt trong năm 2023, dưới sự bảo trợ của Phạm Lê Collection và các bài viết đóng góp từ các nhà nghiên cứu nghệ thuật trong và ngoài nước. Phạm Lê Collection cũng đang xây dựng nền tảng lưu trữ Trần Phúc Duyên với mong muốn thiết lập được danh mục đầy đủ các tác phẩm của ông.

Kết quả của những nghiên cứu này sẽ được đưa lên trang web dành cho cố danh họa tại: https://www.tranphucduyen.com