Thực phẩm biến đổi gien có phải là cứu tinh trước biến đổi khí hậu?

Ủy ban Châu Âu hồi tháng 7 năm nay đã đưa ra đề xuất nhằm bãi bỏ quy định đối với một số lượng lớn rau củ quả trồng bằng kỹ thuật di truyền mới hay còn gọi là biến đổi gien.

Cho đến nay, các thành viên EU vẫn chưa đồng thuận về kế hoạch này. Nhưng nếu đề xuất này được chấp thuận, những loại nông sản này sẽ được đối xử giống như rau củ quả thông thường, không phải trải qua các bước kiểm tra độ an toàn và bị đóng nhãn là thực phẩm biến đổi gien.

Người dân châu Âu đã từ chối chấp nhận thực phẩm biến đổi gien kể từ thời điểm công nghệ này được phát triển. Phần lớn họ lo ngại về khả năng kiểm soát doanh nghiệp, sức khỏe bản thân và môi trường.

Các công ty công nghệ sinh học đã cố gắng bán cây trồng biến đổi gien cho người châu Âu trong nhiều thập niên. Nhưng hầu hết người dân châu Âu vẫn tin rằng cây trồng được tạo ra bằng kỹ thuật di truyền dù cũ hay mới đều cần được kiểm tra và dán nhãn.

Vậy đề xuất nêu trên đến từ đâu? Các công ty công nghệ sinh học dường như đã thành công trong việc thuyết phục Ủy ban Châu Âu rằng thế giới cần những loại cây trồng biến đổi gien mới để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu. Họ lập luận rằng bằng cách tăng cường khả năng chống chịu hạn hán, hoặc cải thiện khả năng hấp thụ carbon của cây trồng thì biến đổi khí hậu có thể không còn là một thách thức nữa.

Điều này nghe có vẻ xuôi tai nhưng thì thực tế có phải như vậy? Các công ty công nghệ sinh học đã lợi dụng mối lo ngại ngày càng tăng về biến đổi khí hậu để gây ảnh hưởng đến Ủy ban Châu Âu bằng một chiến dịch vận động hành lang có tổ chức.

Mục tiêu khí hậu như chiến lược PR

Năm 2018, Tòa án Châu Âu ra phán quyết rằng thực vật được tạo ra bằng kỹ thuật di truyền mới phải được quản lý giống như bất kỳ sinh vật biến đổi gien nào khác. Các công ty công nghệ sinh học và đồng minh của họ trong các trung tâm nghiên cứu công nghệ sinh học đã bắt đầu thuyết phục Ủy ban Châu Âu về sự cần thiết của một đạo luật hoàn toàn mới.

Bước đầu tiên là đổi tên thương hiệu cho các kỹ thuật họ đang sử dụng, nhằm mục đích tránh xa tiếng xấu về việc biến đổi gien. Thay vào đó, các công ty công nghệ sinh học bắt đầu sử dụng những thuật ngữ vô hại hơn như chỉnh sửa gien và nhân giống chính xác.

Bước thứ hai, họ lập luận rằng các quá trình của họ thực sự không khác gì những gì xảy ra trong tự nhiên, miêu tả chúng như một phương thức nâng cao của quá trình tự nhiên. Các công ty công nghệ sinh học cần lập luận này để loại bỏ yêu cầu ghi nhãn, vốn đóng vai trò là rào cản cho việc bán sản phẩm của họ trong bối cảnh không được dư luận hưởng ứng.

Ở bước thứ ba, họ lợi dụng tính cấp bách của cuộc khủng hoảng khí hậu để lập luận rằng chúng ta không còn đủ khả năng thực hiện các cuộc thử nghiệm an toàn tốn thời gian. Họ cho rằng những cuộc thử nghiệm như vậy sẽ cản trở sự đổi mới trong thời kỳ biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng.

Có một số sai sót trong cách tiếp cận này. Các thuật ngữ “chỉnh sửa gien” hoặc “nhân giống chính xác” nghe có vẻ yên tâm hơn, nhưng Anneleen Kenis - Giảng viên về Chính sách sinh thái và Pháp lý môi trường, Đại học Brunel London và Barbara Van Dyck - Nghiên cứu viên về Chính sách sinh thái nông nghiệp, Đại học Libre de Bruxelles (ULB) cho rằng về cơ bản, chúng là các thuật ngữ mang tính “tiếp thị” và không mô tả chính xác kỹ thuật được sử dụng hoặc những tác động tiêu cực tiềm tàng của chúng.

Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng những kỹ thuật di truyền mới có thể làm thay đổi đặc điểm của một loài “đến mức không thể, hoặc ít nhất là rất khó xảy ra nếu sử dụng phương pháp nhân giống thông thường”. Chúng cũng có thể gây ra những thay đổi đáng kể ngoài ý muốn trong vật liệu di truyền của thực vật.

Tuy nhiên, có lẽ quan trọng nhất là cây trồng biến đổi gien không phải là giải pháp cho cuộc khủng hoảng khí hậu. Chúng là một giải pháp sai lầm bắt đầu từ một câu hỏi không thích hợp.

Tự nhiên vẫn là an toàn

Ai cũng biết rằng phương thức canh tác hiện tại của chúng ta góp phần đáng kể vào biến đổi khí hậu. Sự phát triển của cây trồng biến đổi gien trớ trêu thay lại đang được thúc đẩy phần lớn bởi chính những "gã khổng lồ" về hóa chất nông nghiệp vốn đã bám rễ và kiểm soát phương thức nông nghiệp này.

Phương thức nông nghiệp hiện nay dựa vào lượng nhiên liệu đáng kinh ngạc để vận hành. Nó đặt nông dân vào tình trạng phụ thuộc vào máy móc hạng nặng cũng như lạm dụng phân bón nhân tạo hay thuốc trừ sâu vốn có nguồn gốc từ nhiên liệu hóa thạch.

Nghiên cứu đã phát hiện ra rằng canh tác theo cách này gây ra tình trạng cạn kiệt đất và mất đa dạng sinh học. Nó đồng thời cũng làm thực vật dễ bị tổn thương trước sâu bệnh, đòi hỏi phải phát triển các loại thuốc trừ sâu và thuốc diệt cỏ khác nhau mà có thể còn độc hại hơn.

Mặc dù các công ty công nghệ sinh học đề cao chiêu bài về khí hậu, nhưng chỉ một tỷ lệ nhỏ cây trồng biến đổi gien đang được phát triển giải quyết được những lo ngại liên quan đến vấn đề này. Trên thực tế, thông tin (liên quan đến chống biến đổi khí hậu) của nhiều loại cây trồng biến đổi gien vẫn còn nhiều nghi vấn. Những kiểu sửa đổi gien giúp tăng thời hạn sử dụng hoặc khả năng chịu đựng ngoại cảnh tốt hơn chỉ nhằm mục đích giúp hệ thống thực phẩm không bền vững với môi trường hiện nay tiếp tục vận hành như cũ.

Thay vì củng cố mô hình nông nghiệp không bền vững hiện nay, chúng ta nên tập trung vào việc khôi phục những gì mà nền canh tác nông nghiệp kiểu công nghiệp đã phá hủy: từ sinh kế của nông dân đến đa dạng sinh học và độ phì nhiêu của đất. Chỉ khi đó, nông dân mới có thể canh tác bền vững để vừa lưu trữ carbon một cách tự nhiên, vừa sản xuất lương thực hiệu quả mà không gây tác hại nhiều đến môi trường.

Các công ty công nghệ sinh học ủng hộ chính sách không thử nghiệm vì họ cho rằng cây trồng biến đổi gien mới sẽ an toàn. Nhưng các vấn đề về sức khoẻ và môi trường thường là kết quả của những nguyên nhân phức tạp, tương tác và phần lớn là vô hình. Nếu việc truy xuất xứ và ghi nhãn không bắt buộc thì sẽ rất khó để truy ra gốc rễ khi có sự cố.

Cuối cùng, con người và hành tinh của chúng ta sẽ phải trả giá khi cây trồng biến đổi gien chưa được thử nghiệm xâm nhập vào môi trường và chuỗi thức ăn của chúng ta.