Một góc nhìn sâu sắc về Hà Nội thời cận đại

Với hơn 30 năm công tác tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1, nhà nghiên cứu Đào Thị Diến đã tiếp cận nhiều tài liệu quý giá về lịch sử Hà Nội thời cận đại. Từ cơ sở đó, cùng với tình yêu dành cho Hà Nội, bà đã viết ra cuốn sách Hà Nội thời cận đại - từ nhượng địa đến thành phố (1873 - 1945). Tác phẩm ra mắt nhân dịp kỷ niệm 70 năm ngày tiếp quản Thủ đô (10.10.1954 – 10.10.2024).

Hà Nội thời cận đại - từ nhượng địa đến thành phố (1873 - 1945) của tác giả Đào Thị Diến gồm 40 bài viết về nhiều phương diện lịch sử của Hà Nội. Cuốn sách được chia làm hai phần chính giúp độc giả dễ dàng theo dõi được mạch nội dung trong sách.

Mở đầu là sự kiện về hai cuộc tấn công thành Hà Nội của quân đội viễn chinh Pháp các năm 1873, 1882 và kết thúc là sự kiện xây dựng công trình khu học xá Đông Dương ở Hà Nội năm 1945 của chính quyền thực dân Pháp.

Ở cấu trúc chiều ngang của tác phẩm, tác giả đưa ra một bức tranh toàn cảnh nhằm phản ánh quá trình biến đổi của Hà Nội diễn ra một cách đồng loạt trên tất cả các lĩnh vực, gồm: chính trị; địa giới và tổ chức hành chính; quy hoạch, xây dựng và mở rộng thành phố; văn hóa – xã hội; giao thông; giáo dục; bảo vệ cảnh quan và các di tích lịch sử. Chính nhờ cách khai thác toàn diện như vậy mà cuốn sách đã tái hiện lại dáng dấp của một Hà Nội năm xưa qua hình ảnh bao quát và chi tiết rất cụ thể.

Một trong những phương pháp nghiên cứu có thể xem đã làm nên dấu ấn riêng của tác giả Đào Thị Diến là việc các công trình của bà bao giờ cũng khảo cứu và luận định lịch sử dựa trên các tài liệu lưu trữ. Tài liệu lưu trữ được xem là nguồn thông tin gốc, là những thực chứng lịch sử trong việc nghiên cứu về lịch sử Việt Nam nói chung, lịch sử Hà Nội nói riêng.

Trong cuốn sách, tác giả đã khai thác một lượng lớn tài liệu là các phông lưu trữ như: Phông Đô đốc và Thống đốc Nam Kỳ (Fonds des Amiraux et des Gouverneurs), Phông Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương (Fonds de la Direction des Archives et des Bibliothèques de l’Indochine), Phông Tòa Đốc lý Hà Nội (Fonds de la Mairie de Hanoï), Phông Sở Giáo dục Bắc Kỳ (Fonds du Service de l’Enseignement au Tonkin)… Ngoài ra, còn có các tạp chí được xuất bản thời Pháp thuộc như: Công báo thành phố Hà Nội (Bulletin municipale de Hanoï), Công báo của các lực lượng viễn chinh Nam Kỳ (Bulletin officiel de l’expédition de Cochinchine), Việt Nam dân quốc Công báo,…

Với việc tận dụng và khai thác triệt để tài liệu lưu trữ về lịch sử Hà Nội thời kỳ cận đại, tác giả Đào Thị Diến đã tái hiện trong sách rất sinh động cuộc tấn công, đánh chiếm thành Hà Nội từ góc nhìn người Pháp qua thư từ, báo cáo của các sĩ quan như Coquerie, F. Garnier, H. Rivière... Quá trình chi tiết của việc quy hoạch địa giới hành chính, việc thành lập và đặt tên cho các đường, phố thông qua các nghị định của chính quyền; cuộc đấu tranh quyết liệt của Hội Địa lý Hà Nội và Viện Viễn Đông Bác cổ trong việc bảo vệ cảnh quan hồ Tây qua các kiến nghị gửi lên Hội đồng thành phố...

Theo các nhà nghiên cứu, hiểu biết của chúng ta về lịch sử nói chung, lịch sử Hà Nội thời cận đại nói riêng, vốn tồn tại không ít những sai lệch, méo mó. Bằng những cách nào đó, lịch sử đã bị viết sai, hiểu sai, gây ra không ít ngộ nhận tai hại. Nhưng bằng cách khai thác tài liệu lưu trữ, tác giả Đào Thị Diến đã giúp cho nhiều người có cơ hội tiếp cận các sự thực lịch sử thông qua các chứng cứ xác thực, khách quan hơn nhằm xóa bỏ những ngộ nhận về Hà Nội.

Một trong những văn bản pháp lý đầu tiên về quy hoạch đô thị Hà Nội thời kỳ đầu Pháp xâm chiếm là dụ số 567 của vua Đồng Khánh (1.10.1888) về giới hạn các khu nhượng địa cùng sơ đồ đính kèm. Có một thời gian dài trong lịch sử, bản sơ đồ khu nhượng địa ở Hà Nội đã bị mất, thậm chí có ý kiến cho rằng việc “mất” bản sơ đồ nói trên là một “mưu toan có dụng ý”. Tuy nhiên, trong chuyến đi nghiên cứu năm 2013 tại Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Pháp ở Aix-en Provence, tác giả Đào Thị Diến đã tìm thấy bản sơ đồ nói trên trong hồ sơ gốc số 20.244 thuộc phông Phủ Toàn quyền Đông Dương, qua đó phá tan những nghi ngờ và cung cấp thêm tài liệu nghiên cứu về thành phố Hà Nội thời thuộc địa.

Tài liệu lưu trữ đã giúp cung cấp những cứ liệu xác đáng để chúng ta hôm nay có cái nhìn đúng đắn hơn về lịch sử Hà Nội. Hoặc như cùng một sự kiện thực dân Pháp tấn công, chiếm đóng thành Hà Nội, chỉ khi thấy được góc nhìn, quan điểm, thái độ của người Pháp qua các thư từ, báo cáo trong tài liệu lưu trữ. Từ đó chúng ta mới thấy rõ được ý đồ biến Hà Nội thành một “Paris thu nhỏ”, một “thành phố Pháp”, chứ không chỉ là việc phá hủy văn hóa bản địa của chính quyền thực dân như trong ghi chép của các sử gia Việt Nam.

Về tình yêu dành cho Hà Nội, tác giả chia sẻ: “Là một người sinh ra và lớn lên trong một khu phố nhỏ ở phía bắc thành Hà Nội gần hai năm trước ngày tiếp quản thủ đô (1954). Tuổi thơ của tôi trôi qua êm đềm với biết bao kỷ niệm ở vườn hoa Hàng Đậu gần tháp nước tròn cổ kính, với tiếng tàu điện leng keng dọc phố Quán Thánh, với con đường Phan Đình Phùng có cổng thành Hà Nội còn vẹn nguyên vết đạn pháo công thành của thực dân Pháp… Con đường dẫn tới trường Chu Văn An thân yêu tôi đã học trong những năm cấp 2 rồi cấp 3 sau khi đi sơ tán trở về. Với tôi, các con phố nhỏ như Đặng Tất, Lý Nam Đế, rồi vườn hoa Cửa Nam… đã trở thành một phần không thể thiếu của tuổi ấu thơ. Xin được gửi gắm trong cuốn sách này tình yêu sâu đậm với Hà Nội tới những độc giả có cùng tình yêu Hà Nội như tôi”.