Người Trung Quốc tại châu Phi đối diện nỗi lo bị phân biệt chủng tộc

Vết máu bên ngoài cửa nhà kho là dấu hiệu đập vào mắt cho thấy một vụ giết người đã xảy ra tại đây. Đoạn video từ CCTV bị cảnh sát thu giữ nhưng phóng viên CNN đã kịp xem cho thấy đã xảy ra một bi kịch tàn khốc.

Từ một bi kịch

Vào giữa trưa Chủ nhật, ngày 24.5, ba kẻ tấn công người Zambia với thanh sắt trong tay đã đột nhập vào một nhà kho dệt thuộc sở hữu của người Trung Quốc ở thủ đô Lusaka. Cảnh sát cho biết chúng đóng vai như khách hàng nhưng ba kẻ đó không phải đi làm ăn.

Trong 17 phút tiếp theo, đoạn video từ CCTV cho thấy, chúng đã đánh hai người đàn ông và một phụ nữ đến chết trong sân, trước khi kéo xác họ vào nhà kho liền kề. Theo cảnh sát, những kẻ tấn công sau đó đã đốt các thi thể và thiêu rụi tòa nhà. Vụ cháy nghiêm trọng đến nỗi chính quyền Zambia phải mất ba ngày để lấy các thi thể từ đống đổ nát. Trước khi chạy trốn, những kẻ tấn công đã lục lọi khu nhà để lấy đồ có giá trị. Một con dao rựa dính máu đã được cảnh sát tìm thấy.

3 nạn nhân là Cao Guifang, 52 tuổi, vợ của chủ kho dệt - người ở tỉnh Giang Tô, miền đông Trung Quốc và hai nhân viên nam Bao Junbin, 58 tuổi và Fan Minjie, 33 tuổi. Vụ giết người khủng khiếp xảy ra trong bối cảnh làn sóng chống Trung Quốc ở thủ đô Zambia đang gần đến điểm sôi.

Trong những ngày trước khi xảy ra vụ án mạng, Thị trưởng thủ đô Lusaka Miles Sampa đã cáo buộc các ông chủ Trung Quốc đã tái bóc lột nô lệ, phân biệt chủng tộc và nhắc nhở công chúng trong một video đăng trên Facebook cá nhân rằng "Người gốc Zambia vốn không có coronavirus. Nó có bắt nguồn từ Trung Quốc".

Ước tính có khoảng 22.000 người mang quốc tịch Trung Quốc sống ở Zambia, điều hành 280 công ty, chủ yếu ở khu vực giữa Lusaka và thành phố Copperbelt ở phía bắc. Bắc Kinh sở hữu khoảng 44% nợ của Zambia, điều này dẫn đến nỗi sợ hãi của một số người Zambia rằng Trung Quốc có quá nhiều quyền kiểm soát đối với đất nước của họ.

Cảnh sát không coi vụ giết người hôm 24.5 có liên quan tới làn sóng chống Trung Quốc. Dù vậy, vụ án dã man này như một lời nhắc nhở về nguy cơ đáng báo động mà một số người Trung Quốc phải đối mặt khi sống ở Zambia, một đối tác quan trọng của Trung Quốc dọc theo dự án Vành đai và Con đường.

Eric Shen, một doanh nhân Trung Quốc sống ở Zambia hơn một thập kỷ cho biết."Ngay cả một số người đã ở đây hơn 20 năm, họ cũng bị sốc bởi các hoạt động tội phạm như vậy".

Giam giữ hay cách ly bắt buộc

Zambia đã ghi nhận các trường hợp nhiễm coronavirus đầu tiên vào ngày 18.3. Đó là một cặp vợ chồng vừa trở về sau chuyến đi đến Pháp đã nhiễm virus. Cũng như phần lớn châu Phi, các ca nhiễm ban đầu không đến từ Trung Quốc, mà là châu Âu.

Quốc gia khu vực Trung Phi đã thực hiện phong tỏa một phần, đóng cửa biên giới, ngưng các hoạt động kinh doanh và thực hiện các quy tắc giãn cách xã hội.

Khi đại dịch gây thiệt hại cho nền kinh tế của Zambia, bắt đầu xuất hiện các báo cáo về một số doanh nghiệp Trung Quốc không đếm xỉa các biện pháp cách ly. Chẳng hạn bằng cách tiếp tục phục vụ khách hàng Trung Quốc, hoặc bằng cách cách ly nhân viên Zambia trong khu vực của họ.

Thị trưởng Sampa bắt đầu một chiến dịch phơi bày những trường hợp như vậy. Vào ngày 18.5, Sampa đã đóng cửa một nhà hàng Trung Quốc, nơi đã từ chối khách hàng Zambia mà chỉ phục vụ khách Trung Quốc vì sợ lây COVID-19 từ người... Zambia. Đồng thời, cửa hàng này bày bán các sản phẩm được dán nhãn bằng tiếng Trung Quốc chứ không phải tiếng Anh theo quy định của luật pháp Zambia. Vài ngày sau, Sampa thu hồi giấy phép của một cửa hàng cắt tóc Trung Quốc vì "phân biệt đối xử với người da đen".

Sau những cuộc truy quét đó, Sampa đã đăng tải đoạn video về chiến dịch quay cảnh tại một nhà máy lắp ráp xe tải, nơi các công nhân được cho là sống tại chỗ trong đại dịch. Các công nhân bản địa không trở về với gia đình mà làm việc tại chỗ vì giới chủ Trung Quốc muốn cách ly họ trong thời gian COVID-19

Sampa viết trên Facebook: "Chúng tôi phát hiện các công nhân Zambia ngủ trong một chiếc thùng containter (6 người trong một thùng) với nệm đặt trên sàn nhà".

Trong video, một người quản lý Trung Quốc trả lời: "Chúng tôi không cho phép họ về nhà vì vấn đề coronavirus".

Sampa trả lời: "Chinaman... không có lý do gì để bắt họ làm nô lệ".

Cùng ngày, Sampa đã đến thăm một nhà máy xi măng, nơi ông nói rằng các công nhân đã bị giam giữ trong hai tháng.

Trong video Sampa đăng lên Facebook, khi ông chủ người Trung Quốc giải thích về việc tất cả các công nhân không thể ra ngoài, Sampa trả lời: "Điều đó là bất hợp pháp. Ông đang giữ họ làm con tin. Đó là nô lệ."

Một nhân viên Zambia tại nhà máy xi măng nói với CNN: "Chúng tôi được các ông chủ (Trung Quốc) yêu cầu ở lại và làm việc từ đây cho đến khi đại coronavirus kết thúc vì họ sợ chúng tôi có thể nhiễm bệnh từ cộng đồng và mang nó đến nơi làm việc.

Họ cung cấp thức ăn, mùng và nệm nơi chúng tôi ngủ. Chúng tôi ngủ như trong trại... nhưng một số đồng nghiệp từ chối sinh hoạt như vậy đã bị sa thải và họ (người Trung Quốc) sẽ có mặt sau khi công ty mở cửa làm việc".

Một công nhân Zambia khác trong nhà máy xi măng tuyên bố rằng ông chủ người Trung Quốc còn đe dọa sẽ đánh nếu mình không chịu ở lại. "Chúng tôi đã bị các ông chủ Trung Quốc ép buộc và họ đe dọa sẽ đánh bạn nếu bạn từ chối. Đó là cách họ khiến một số người trong chúng tôi bỏ trốn - ngay bây giờ, chúng tôi chỉ muốn chính phủ giúp đòi lại lương mà chúng tôi chưa được trả".

Khi CNN liên lạc với nhà máy, phía nhà máy đã phủ nhận cáo buộc sai phạm. "Chúng tôi không giam giữ họ theo kiểu tù nhân - chúng tôi chỉ bảo vệ họ khỏi căn bệnh coronavirus này. Các công nhân còn được trả thêm tiền cho việc ngủ tại nhà máy"

Phía nhà máy không nói trả thêm bao nhiêu nhưng một nguồn tin nói rằng các công nhân thường được trả 1.600 Zambian kwacha (95 USD) mỗi tháng.

Nhắc lại quá khứ buồn

Sự hiện diện của Trung Quốc tại Zambia đã gây tranh cãi trong nhiều thập kỷ.

Vào năm 2005, vụ nổ tại một mỏ gần Chambeshi, đã giết chết hàng chục công nhân Zambia. Năm năm sau, hai nhà quản lý Trung Quốc đã nổ súng vào các công nhân Zambia đang phản đối tình trạng lao động tồi tệ tại mỏ than Collum. Năm 2012, công nhân Zambia đã sát hại một quản đốc người Trung Quốc tại cùng khu mỏ.

Các sự cố đã thu hút sự chú ý của truyền thông toàn cầu và thường được coi là bằng chứng về tiêu chuẩn lao động nghèo nàn của Trung Quốc - không chỉ ở Zambia mà trên khắp lục địa châu Phi.

Vì vậy, khi vấn đề công nhân Zambian bị buộc phải cách ly bởi các ông chủ Trung Quốc xuất hiện trong đại dịch, "nó gợi lại một số ký ức về người lao động Zambia đã chống lại ông chủ người Trung Quốc", Kanenga Haggai, giảng viên Khoa Nghiên cứu Phát triển tại Đại học Zambia phân tích. "Nếu vấn đề không được xử lý tốt, thì nó có khả năng hủy hoại mối quan hệ của Trung Quốc với Zambia, trước hết là từ tình cảm người dân".

Ngày nay, Trung Quốc giao dịch với Zambia nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào khác ở châu Phi, trừ Kenya. Năm 2018, thương mại song phương đã vượt quá 5 tỉ USD.

Xuất khẩu Zambia sang Trung Quốc khá lớn, chủ yếu nhờ xuất khẩu đồng. Nhưng những gì đập vào mắt nhiều người Zambia là sự xuất hiện của người Trung Quốc và các công ty Trung Quốc trên nước họ. Các dự án cơ sở hạ tầng lớn bao gồm sân bay, đường cao tốc và đập thủy lợi ở Zambia đã được xây dựng bởi các công ty nhà nước Trung Quốc.

Trung Quốc cũng hoạt động trong lĩnh vực khai thác quan trọng, cũng như các công ty nước ngoài khác. Thậm chí, một công ty được Bắc Kinh hậu thuẫn - mặc dù không thuộc sở hữu - đã mua 60% cổ phần của đài truyền hình nhà nước Zambia. Phương tiện truyền thông địa phương thường xuyên chạy các tiêu đề gây nhức nhối, chẳng hạn như "Làm thế nào Trung Quốc đang dần xâm chiếm nền kinh tế Zambian".

"Người Zambia cảm thấy rằng Trung Quốc đang dần chiếm lấy đất đai, việc làm ăn của họ và bây giờ người Trung Quốc được các quan chức chính phủ đối xử đặc biệt.Chúng tôi đã thấy rất nhiều người Trung Quốc đang có được những mảnh đất khổng lồ".

Ảnh hưởng của Trung Quốc cũng là một vấn đề chính trị nhạy cảm ở nước này. Năm 2018, một chính trị gia ở Lusaka đã đề xuất xây dựng một Thành phố Trung Quốc, nơi người Trung Quốc tập trung kinh doanh tại đó. Kế hoạch nhằm để đối phó với việc nhiều người Zambia phàn nàn về việc người nước ngoài tham gia vào các ngành nghề của họ từ nuôi gà đến điều hành nhà hàng và tiệm ăn, giành mất miếng ăn truyền thống của người bản địa.

Trước đó, vào năm 2006, cố chính trị gia Zambia Michael Sata tuyên bố rằng 80.000 người Trung Quốc (số người Trung Quốc thực tế ở Zambia thấp hơn nhiều) đang "xâm phạm" Zambia khi ông tranh cử tổng thống trong một chiến dịch bài ngoại, dẫn đến các cuộc tấn công mang màu sắc chủng tộc vào nơi làm việc của Trung Quốc. Các chủ cửa hàng Trung Quốc đã phải dựng rào chắn bảo vệ cửa hàng của họ chống lại các cuộc tấn công của những kẻ cướp bóc. Trước khi nhậm chức Sata đã đe dọa công nhận Đài Loan là một quốc gia độc lập, nhưng khi trở thành Tổng thống, ông đã chấp nhận Trung Quốc là "người bạn tạm thời của Zambia" và từ bỏ lời hứa trong chiến dịch tranh cử của mình.

Thị trưởng Sampa là cháu trai của Sata và ông có khả năng hiểu được một đường lối cứng rắn đối với Trung Quốc sẽ tác động với cử tri như thế nào.

Trong thời kỳ căng thẳng chủng tộc gia tăng trên toàn cầu như lúc này, Haggai nói rằng Sampa nên thận trọng trong ngôn từ mà ông sử dụng khi nói về sự hiện diện của Trung Quốc để không gây ra làn sóng bài ngoại.

"Tất nhiên, ông ta có nhiệm vụ và trách nhiệm kiểm tra những gì đang diễn ra trong các công ty và nhà máy trong khu vực điều hành của mình, nhưng ông ta phải cẩn thận với những gì mình nói vì điều này vốn là một vấn đề rất nhạy cảm có thể gây ra sự phẫn nộ hơn nữa đối với người Trung Quốc", ông Haggai nói.

Sau khi được các cơ quan chính quyền trung ương nhắc nhở và ý thức được sự phụ thuộc kinh tế của Zambia vào Trung Quốc, ông Sampa đã đưa ra lời xin lỗi tới cộng đồng người Trung Quốc.

Thị trưởng Sampa nói lời xin lỗi muộn

Thị trưởng thủ đô Lusaka nói: "Tôi muốn xin lỗi do không tôn trọng... trong giọng điệu và ngôn từ được sử dụng nhắm vào một người trong cộng đồng của họ, nhất là việc sử dụng từ Chinaman . Cho đến nay, tôi không biết đó là thuật ngữ xúc phạm, nhưng họ đã chính thức đệ đơn khiếu nại việc tôi sử dụng từ này.

"Cuối cùng, tôi muốn đảm bảo với tất cả các nhà đầu tư nước ngoài tại thành phố Lusaka rằng văn phòng của tôi luôn hỗ trợ công việc của họ 100%... chúng tôi sẽ thu hút họ theo cách dân sự hơn thông qua các văn phòng và tổ chức có liên quan".

Ở lại hay về nước?

Hôm thứ hai, hàng trăm người đã tập trung tại hiện trường vụ án mạng ở Lusaka để tỏ lòng thành kính với những người di cư Trung Quốc đã thiệt mạng. Người Zambia và Trung Quốc đứng cạnh nhau, đeo khẩu trang tưởng nhớ người đã khuất.

Theo bạn bè, Cao và chồng bà đã ở Zambia được khoảng 20 năm và họ bán hàng dệt và quần áo mà họ nhập từ quê nhà Nam Thông, nơi nổi tiếng về sản xuất dệt may của Trung Quốc.

Đại sứ Zambia tại Trung Quốc, bà Winnie N. Chibesakunda, nói trên Thời báo Hoàn cầu rằng Zambia sẽ tăng cường các biện pháp để bảo vệ cuộc sống của người Trung Quốc sinh sống ở nước này. "Chính phủ Cộng hòa Zambia đã tiến hành các cuộc điều tra để đưa thủ phạm của hành động khủng khiếp này ra công lý và sẽ nỗ lực tiếp tục tăng cường các biện pháp để bảo vệ cuộc sống của người Trung Quốc sống ở Zambia", bà Chibesakunda nói. Chính quyền Zambian đã bắt giữ hai người đàn ông và một phụ nữ vì nghi ngờ liên quan giết người.

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Triệu Lập Kiên nói rằng vụ giết người là trường hợp đơn lẻ "sẽ không ảnh hưởng đến xu hướng hợp tác thân thiện giữa Trung Quốc và Zambia".

Eric Shen, doanh nhân làm ăn tại Lusaka, kết luận rằng: "những loại hoạt động tội phạm này có thể xảy ra ở bất cứ đâu, bất cứ nơi đâu, bất cứ lúc nào trên thế giới này". Ông nói rằng cộng đồng Trung Quốc đang cố gắng không xâu chuỗi các vụ giết người với làn sóng chống Trung Quốc đang trỗi dậy nhưng lúc này, nhiều người Trung Quốc đã chọn giải pháp hồi hương.

Anh Tú (dịch theo CNN)