Trung Quốc có thể muốn TikTok bị cấm hơn là rơi vào tay người Mỹ

Cuối ngày 23.3, Shou Zi Chew, Giám đốc điều hành TikTok, sẽ làm chứng trước Ủy ban Thương mại và Năng lượng Hạ viện Mỹ, đối mặt với những câu hỏi hóc búa từ những nhà làm luật muốn cấm ứng dụng này vì cho rằng nó có nguy cơ ảnh hưởng đến an ninh quốc gia.

Những lời kêu gọi bán TikTok ở Mỹ ngày càng lớn hơn. Song theo các nhà phân tích và chuyên gia pháp lý, việc thoái vốn hoàn toàn không nằm trong kế hoạch, đặc biệt vì chính phủ Trung Quốc coi công nghệ của TikTok là nhạy cảm và đã thực hiện các bước kể từ năm 2020 để đảm bảo có thể phủ quyết mọi giao dịch bán của ByteDance (trụ sở tại thủ đô Bắc Kinh).

Vấn đề là ai sở hữu chìa khóa của các thuật toán TikTok và các kho dữ liệu lớn được thu thập từ 150 triệu người ở Mỹ sử dụng ứng dụng này hàng tháng.

Chính phủ Trung Quốc coi một số công nghệ tiên tiến, gồm cả các thuật toán đề xuất nội dung, là rất quan trọng với lợi ích quốc gia. Vào tháng 12.2022, các quan chức Trung Quốc đã đề xuất thắt chặt các quy tắc quản lý việc bán công nghệ đó cho người mua nước ngoài.

Theo trang CNN, Brock Silvers - Giám đốc đầu tư của công ty Kaiyuan Capital cho biết: “Trung Quốc không có tiếng nói trong quyết định bắt buộc bán TikTok của Mỹ, nhưng sẽ giữ quyền phê duyệt cuối cùng với việc mua bán như vậy. Có vẻ rất khó xảy ra việc Trung Quốc chấp nhận bất kỳ thỏa thuận nào loại bỏ các thuật toán TikTok khỏi cơ quan quản lý và kiểm soát trực tiếp của họ”.

Làm người dùng dán mắt vào ứng dụng, các thuật toán TikTok được cho là chìa khóa thành công của nó. Các thuật toán đưa ra đề xuất dựa trên hành vi của người dùng, đẩy lên các video mà họ thực sự thích và muốn xem.

Các nhà quản lý Trung Quốc lần đầu tiên bổ sung một số thuật toán vào danh sách công nghệ bị hạn chế vào tháng 8.2020, khi chính quyền Trump đe dọa sẽ cấm TikTok trừ khi nó được bán cho thực thể Mỹ.

Trước đó, truyền thông nhà nước Trung Quốc đã đăng bài bình luận của một giáo sư Đại học Kinh tế và Kinh doanh Quốc tế, cho biết các quy tắc cập nhật đồng nghĩa ByteDance sẽ cần giấy phép từ Bắc Kinh để bán công nghệ của mình.

“Một số công nghệ tiên tiến có thể ảnh hưởng đến an ninh quốc gia và phúc lợi công cộng, cần được đưa vào quản lý kiểm soát xuất khẩu”, Giáo sư Cui Fan nói với hãng thông tấn Tân Hoa Xã.

Dự định bán TikTok vào năm 2020 cho Oracle và Walmart gặp trở ngại sau khi Trung Quốc bổ sung các thuật toán vào danh sách kiểm soát xuất khẩu của mình. Chính quyền Biden cuối cùng đã hủy bỏ lệnh hành pháp dưới thời Trump nhắm vào TikTok, nhưng thay thế nó bằng chỉ thị rộng hơn tập trung vào việc điều tra công nghệ liên quan đến các đối thủ nước ngoài, gồm cả Trung Quốc.

Sự chú ý của cơ quan quản lý

Giờ đây, TikTok một lần nữa bị cuốn vào cuộc đấu tranh địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc.

Alex Capri, nhà nghiên cứu tại Quỹ Hinrich, cho biết: “Các phiên điều trần của Giám đốc điều hành TikTok ở Mỹ đánh dấu sự khởi đầu cho quá trình kiểm soát nghiêm ngặt về quy định với tất cả hãng công nghệ Trung Quốc”.

Một quan chức cấp cao từ cơ quan quản lý truyền thông kỹ thuật số và truyền thống Trung Quốc đã đến thăm văn phòng ByteDance vào tuần trước. Ông kêu gọi công ty cải thiện việc sử dụng “thuật toán đề xuất” để truyền “năng lượng tích cực” và tăng cường đánh giá nội dung trực tuyến, theo tuyên bố từ cơ quan quản lý này đăng trên trang web của mình.

Chuyến thăm nêu bật quyết tâm từ Trung Quốc trong việc kiểm soát chặt chẽ các công ty internet mạnh nhất của họ.

Vào tháng 4.2021, tổ chức chính phủ Trung Quốc đã mua lại “cổ phần vàng” 1% trong một công ty con của ByteDance, theo nền tảng dữ liệu kinh doanh Qichacha. Công ty con kiểm soát giấy phép hoạt động cho Douyin, ứng dụng chị em của TikTok tại Trung Quốc và Toutiao (ứng dụng tổng hợp tin tức).

“Các thuật toán của TikTok làm cho nó thực sự độc đáo về mặt thu thập dữ liệu và phân tích chiến lược, do đó tôi không thấy Bắc Kinh để nó rơi vào tay các lợi ích của Mỹ, trừ khi họ vẫn có thể truy cập dữ liệu TikTok thông qua các phương tiện và phương pháp khác, gồm cả việc xâm nhập mạng đang diễn ra và các hình thức truy cập khác thông qua cửa hậu”, Alex Capri nhận định.

Bắc Kinh siết chặt vòng vây

Các nhà quản lý Trung Quốc đang dần thắt chặt kiểm soát công nghệ thuật toán nói chung.

Bắt đầu từ tháng 3.2022, một quy định chưa từng có bắt đầu có hiệu lực yêu cầu các công ty internet phải đăng ký thuật toán đề xuất với Cục quản lý không gian mạng, cơ quan quản lý internet hùng mạnh chịu trách nhiệm báo cáo cho Chủ tịch Trung Quốc - Tập Cận Bình.

Đầu năm 2023, các quy tắc quản lý “thuật toán tổng hợp sâu” cũng có hiệu lực, sẽ hạn chế việc sử dụng phần mềm tạo hình ảnh, âm thanh và văn bản được trang bị trí tuệ nhân tạo (AI). Những công nghệ như vậy là nền tảng của các ứng dụng phổ biến như ChatGPT.

Winston Ma, giáo sư trợ giảng tại Trường Luật Đại học New York, nói sự phát triển về quy định này cho thấy các thuật toán đề xuất của TikTok sẽ chịu sự kiểm soát xuất khẩu từ Trung Quốc.

"Khủng hoảng hiện sinh"

TikTok đã đặt các rào cản kỹ thuật và tổ chức để bảo vệ dữ liệu người dùng khỏi việc truy cập trái phép.

Theo kế hoạch được gọi là Dự án Texas, chính phủ Mỹ và các công ty bên thứ ba như Oracle cũng sẽ có một số mức độ giám sát với các hoạt động dữ liệu của TikTok. TikTok đang thực hiện một kế hoạch tương tự cho Liên minh châu Âu (EU) có tên Dự án Clover.

Thế nhưng, điều đó không làm các quan chức Mỹ yên tâm, có lẽ vì bất kể điều gì mà TikTok làm bên trong, Trung Quốc vẫn lý thuyết có thể gây ảnh hưởng đến ByteDance (chủ sở hữu TikTok). Các biện pháp tương tự do Huawei thực hiện không ngăn được việc công ty bị loại khỏi thị trường 5G phương Tây.

Những lo ngại sẽ vẫn còn ngay cả khi TikTok được bán cho một người mua ở Mỹ, theo Alex Capri. Ông nói: “Việc thay đổi quyền sở hữu của TikTok chẳng giải quyết được gì. Vấn đề thực sự là bảo mật dữ liệu chung và ai là người cuối cùng có quyền truy cập vào dữ liệu đó, bằng bất kỳ phương tiện nào, bất kể sở hữu pháp lý”.

Alex Capri cho rằng thử thách thực sự là liệu dữ liệu người dùng có được bảo vệ hiệu quả và quyền riêng tư cùng an ninh có được đảm bảo thông qua phân tách dữ liệu, mã hóa và các phương tiện khác.

Về giải pháp, Brock Silvers kỳ vọng cả hai bên sẽ “khéo léo thỏa hiệp” để giải quyết các mối quan ngại của Mỹ, nhưng Trung Quốc vẫn giữ quyền kiểm soát với TikTok. Tuy nhiên, ông tin rằng Trung Quốc cuối cùng sẽ muốn TikTok rời khỏi thị trường Mỹ hơn là từ bỏ thuật toán của ứng dụng này.

Alex Capri nhận định: “Nếu bất kỳ công ty Trung Quốc nào có cơ hội sống sót trước sự giám sát ngày càng tăng từ các chính phủ phương Tây, họ sẽ phải giao dữ liệu của mình cho các công ty bảo mật bên thứ ba và chịu đựng việc kiểm tra bởi bên thứ ba và sự can thiệp của chính phủ, ngoài việc chuyển quyền sở hữu. Đây thực sự là một cuộc khủng hoảng hiện sinh với các công ty Trung Quốc hoạt động ở phương Tây”.

'Khó cấm TikTok tại Mỹ nếu không có luật mới'

Các chuyên gia cho biết chính quyền Biden đang chịu áp lực phải cấm ứng dụng TikTok, nhưng bất kỳ động thái nào như vậy đều có khả năng phụ thuộc vào việc thông qua luật mới củng cố quyền hạn của chính phủ trong việc điều chỉnh phát ngôn.

Các nhà làm luật và những người ủng hộ quan điểm về an ninh quốc gia ngày càng gây áp lực để cấm TikTok vì lo ngại ứng dụng của ByteDance có thể kiểm duyệt nội dung, ảnh hưởng đến người dùng và chuyển dữ liệu cá nhân của người Mỹ cho chính phủ Trung Quốc. Đây là những cáo buộc mà TikTok phủ nhận.

Các tòa án Mỹ đã chặn nỗ lực trước đó của chính quyền Trump để cấm TikTok, một phần vì việc đó vi phạm các biện pháp bảo vệ quyền tự do ngôn luận. Điều này đồng nghĩa bất kỳ động thái nào để chặn TikTok có thể phụ thuộc vào việc thông qua luật như RESTRICT ACT, dự luật lưỡng đảng được các Thượng nghị sĩ giới thiệu trong tháng này trao cho Bộ Thương mại Mỹ quyền mới để cấm công nghệ nước ngoài gây rủi ro an ninh quốc gia, qua đó sẽ phá vỡ các biện pháp bảo vệ ngôn luận có trong luật hiện hành.

"RESTRICT ACT thực sự hữu ích vì cung cấp một quyền hạn pháp lý hoàn toàn mới, từ đầu và không có bất kỳ vướng mắc nào với các luật khác. Đó là quyền hạn pháp lý mạnh mẽ và rõ ràng hơn rất nhiều”, theo Emily Kilcrease, nhà nghiên cứu chính tại Center for a New American Security và cựu phó trợ lý Đại diện Thương mại Mỹ.

TikTok từng chỉ trích RESTRICT ACT, nói rằng "chính quyền Biden không cần thêm thẩm quyền từ Quốc hội Mỹ để giải quyết các mối lo ngại về an ninh quốc gia về TikTok, mà có thể phê duyệt thỏa thuận đã đàm phán trong hơn 2 năm mà họ dành 6 tháng qua xem xét".

Hồi tháng 11.2022, Giám đốc FBI - Christopher Wray cho biết TikTok có thể được sử dụng để "kiểm soát phần mềm trên hàng triệu thiết bị”. Ứng dụng này nằm trong tầm ngắm của chính phủ Mỹ trong nhiều năm kể từ khi Thượng nghị sĩ Cộng hòa Marco Rubio kêu gọi đánh giá lại nó hồi 2019.

Các tòa án đã bác bỏ nỗ lực chặn TikTok của cựu Tổng thống Donald Trump vào năm 2020 bằng lệnh hành pháp cấp cho Bộ Thương mại Mỹ các thẩm quyền tương tự như RESTRICT ACT.

Trong trường hợp đó, lệnh hành pháp mà ông Trump dựa vào đã gặp phải một rào cản lớn: Nó lấy sức mạnh từ Đạo luật Quyền lực Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế, quy định việc nhập khẩu hoặc xuất khẩu "tài liệu thông tin" và "giao tiếp cá nhân" thông qua Berman Amendment, nhằm bảo vệ quyền tự do ngôn luận.

Berman Amendment là quy định được đưa ra trong luật Mỹ về Quan hệ Ngoại giao năm 1988. Berman Amendment đưa ra một số hạn chế về việc xuất khẩu các vũ khí và công nghệ nhạy cảm từ Mỹ đến các quốc gia bị nghi ngờ có liên hệ với khủng bố hoặc vi phạm quyền nhân quyền. Nó yêu cầu chính phủ Mỹ thực hiện các biện pháp để đảm bảo rằng các vật phẩm nhạy cảm không được chuyển đến các quốc gia này.

Berman Amendment là một trong những quy định quan trọng trong lĩnh vực quản lý xuất khẩu của Mỹ và được xem là một phần của chiến lược của Mỹ để ngăn chặn sự bùng nổ vũ khí, công nghệ nhạy cảm trên toàn thế giới.

Trong khi đó, động thái của Ủy ban Đầu tư nước ngoài tại Mỹ (CFIUS), cơ quan quyền lực chuyên xem xét các khoản đầu tư nước ngoài vì rủi ro an ninh quốc gia, nhằm buộc ByteDance phải thoái vốn khỏi hoạt động kinh doanh TikTok tại Mỹ vẫn bị sa lầy trong các cuộc đàm phán 2 năm rưỡi sau đó.

Jake Sullivan, cố vấn an ninh quốc gia của Nhà Trắng, đã tán thành RESTRICT ACT vào ngày 7.3, nói rằng đạo luật này "sẽ tăng cường khả năng của Mỹ trong việc giải quyết các rủi ro riêng biệt do các giao dịch riêng lẻ gây ra và rủi ro hệ thống của một số giao dịch liên quan đến các quốc gia đáng quan ngại trong các lĩnh vực công nghệ nhạy cảm".

Thế nhưng, RESTRICT ACT có thể sẽ không cung cấp giải pháp ngay lập tức cho những người kêu gọi cấm TikTok. Dù RESTRICT ACT nhận được sự ủng hộ của lưỡng đảng nhưng vẫn chưa có dự luật đồng hành nào được đưa ra tại Hạ viện. Cũng chưa rõ khi nào Quốc hội Mỹ xem xét RESTRICT ACT và một số người nghĩ rằng nó có thể được đính kèm vào một biện pháp phòng vệ cuối năm.

Một số chuyên gia cho biết việc sử dụng các công cụ pháp lý mới để cấm TikTok vẫn có thể gây ra những thách thức với Tu chính án thứ nhất.

Tu chính án thứ nhất bảo vệ quyền tự do ngôn luận, báo chí, hoạt động tôn giáo, quyền tự do thành lập tôn giáo, tự do hội họp và kiến nghị của cơ quan lập pháp.

"Thực tế, tôi không thấy công cụ này được áp dụng cho đến năm 2024. Nếu nó được sử dụng để cấm TikTok thì có thể sẽ gây ra tranh chấp pháp lý", luật sư Nicholas Klein của CFIUS và công ty DLA Piper nói.