Ra mắt sách 'Một chiến dịch ở Bắc kỳ'

Những năm cuối thế kỷ 19, một chiến dịch diễn ra từ tháng 6 năm 1883 đến tháng 4 năm 1886 do Pháp tổ chức, nhằm tiêu diệt các nhóm chống đối để tiếp tục chiếm đóng và duy trì sự bảo hộ của chính quyền Pháp tại Bắc kỳ, An Nam. Các đội quân mà thực dân Pháp muốn tiêu diệt là quân Cờ Đen của Lưu Vĩnh Phúc, đội quân Quảng Tây và Vân Nam của nhà Thanh.

Với những diễn biến phức tạp của chiến dịch xảy ra vào tháng 8 năm 1884 do bùng phát Chiến tranh Pháp - Thanh và vào tháng 7 năm 1885 do phong trào Cần Vương tại An Nam, chiến dịch cần đến sự tham gia của rất nhiều quân Pháp, dưới cái tên Quân đoàn viễn chinh Bắc Kỳ và sự hỗ trợ từ Đội tàu chiến Bắc Kỳ. Chiến dịch chính thức kết thúc vào tháng 4 năm 1886, khi lực lượng viễn chinh giảm số lượng quân đội chiếm đóng, nhưng tình hình Bắc Kỳ vẫn không ổn định cho đến tận năm 1896.

Ảnh tư liệu trong sách Một chiến dịch Bắc kỳ - Ảnh: NXB cung cấp

Hành trình của vị bác sĩ quân y Hocquard (từ 11 tháng 1 năm 1884 - ngày ông rời cảng Toulon, cho đến ngày 19 tháng 4 năm 1886 - ngày trở về Pháp) diễn ra đúng vào thời điểm này. Tổng cộng, ông ở Việt Nam khoảng 26 tháng (giữa tháng 2 năm 1884 đến giữa tháng 4 năm 1886). Trong thời gian này ông vừa tham gia chiến dịch, vừa chụp lại những hình ảnh ông bắt gặp trên cuộc hành trình, để viết nên Một chiến dịch ở Bắc kỳ.

Ảnh tư liệu trong sách Một chiến dịch Bắc kỳ - Ảnh: NXB cung cấp

Ký sự hành trình Une campagne au Tonkin (Một chiến dịch ở Bắc kỳ) xuất hiện lần đầu, bằng tiếng Pháp, trên tạp chí Le Tour du Monde (Vòng quanh thế giới) với nhan đề “Trente Mois au Tonkin” (Ba mươi tháng ở Bắc kỳ), được chia làm năm phần đăng từ năm 1889 đến năm 1891. Năm 1892, tác giả sửa nhan đề thành Une campagne au Tonkin (Một chiến dịch ở Bắc kỳ) để nhà xuất bản Hachette (Paris) in toàn bộ tác phẩm và 229 tranh khắc, bản đồ tuyệt đẹp về Việt Nam.

Ảnh tư liệu trong sách Một chiến dịch Bắc kỳ - Ảnh: NXB cung cấp

Hocquard là một bác sĩ quân y, nhà nhiếp ảnh, đam mê viết lách và là người thích phiêu lưu. Ông tham gia chiến dịch quân sự một cách tự nguyện nhưng không trực tiếp tham chiến, chính vì vậy mà ông chỉ điểm sơ qua các chiến dịch quân sự chứ không đi sâu vào nó. Hành trình của Hocquard qua tám tỉnh thành từ Bắc đến Trung kỳ; từ vùng châu thổ đến các bản làng miền núi, thị trấn đồng bằng; từ các con lộ đến đường mòn, các lối dọc ven sông; từ đồi trọc đến những cánh đồng lúa bát ngát. Qua những cuộc hành trình quân sự, ông tường thuật lại những điều mắt thấy tai nghe một cách chân thực và lôi cuốn nhất có thể về quang cảnh, con người, cảnh sinh hoạt của người dân trong vai trò người quan sát, người kể chuyện và nhà phân tích.

Ảnh tư liệu trong sách Một chiến dịch Bắc kỳ - Ảnh: NXB cung cấp

Con người và nhiếp ảnh chiếm vị trí trung tâm của tác phẩm và kết cấu của nó, chính vì vậy mà trong 225 ảnh trên toàn cuốn sách thì có hơn 40% số lượng ảnh chụp người: những nhạc công, cô bán hàng chợ, người bán thịt rong, thợ khảm, thợ cạo, thợ cày, cô bán than, ông lão mù, phu phen, người nông dân xay lúa, thợ gốm, thợ rèn, tổng đốc, sứ thần, đốc học, trưởng làng, sĩ quan Pháp, tù nhân, thổ phỉ, lính khố đỏ... Bên cạnh những bức tranh và mô tả về đời sống lao động, chân dung cá nhân... Hocquard cũng dành một phần không nhỏ cho các nghi thức tôn giáo và tập tục (đám ma, thờ cúng tổ tiên...), giải trí (trò chơi, âm nhạc...).

Một chiến dịch ở Bắc kỳ là một tác phẩm lớn, có giá trị sử liệu về con người, xã hội và phong tục Bắc kỳ, và cả Trung kỳ; một trong những công trình quan trọng nhất về văn hóa - lịch sử, về cách vận hành xã hội Việt Nam nói chung vào một thời đoạn.

Ảnh tư liệu trong sách Một chiến dịch Bắc kỳ - Ảnh: NXB cung cấp

Cùng thời gian đó, một công chức Pháp là Camille Paris phụ trách việc xây dựng đường điện báo nối Nam kỳ và Bắc kỳ công tác tại Huế, những quan sát và ghi chép của ông được xuất bản tại nhà xuất bản Ernest Leroux (Paris, 1889) với nhan đề Voyage d’exploration de Huê en Cochinchine, par la route mandarine (Chuyến thám hiểm từ Huế đến Nam kỳ bằng đường cái quan), bao gồm mười hai ảnh khắc và sáu tấm bản đồ về Việt Nam, thuật lại những điều trải nghiệm từ phía nam thành Huế đến Bình Thuận.

Bìa sách Một chiến dịch Bắc kỳ do Omega+ ấn hành tháng 5.2020

Nếu đặt hai tác phẩm của Camille Paris và Hocquard cạnh nhau, chúng ta có một bộ sách giá trị mô tả sống động Việt Nam qua các tỉnh thành từ Bắc vào Nam: Hà Nội, Hải Phòng, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Hòa Bình, Ninh Bình, Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Khánh Hòa, Phan Rang và Bình Thuận. Mỗi người mỗi phương pháp, mỗi điểm nhìn, nhưng qua các tác phẩm của họ độc giả ngày nay có cơ hội tiếp cận nhiều thông tin quan trọng về đời sống thường nhật của người dân Bắc kỳ nói riêng và Việt Nam nói chung hồi cuối thế kỷ 19.

Một chiến dịch ở Bắc kỳ ra mắt tại Việt Nam nhân dịp kỷ niệm 50 năm thành lập Cộng đồng Pháp ngữ (1970 – 2020). Sách do NXB Đà Nẵng và Omega+ ấn hành tháng 5.2020.

Tiểu Vũ