Nhà Lý oai hùng thắng Tống nhưng lại chịu thua trước 'sâu mọt'

Kỳ 1: Nạn tham nhũng ở nước Việt được ghi chép từ thời Hùng vương

Kỳ 2: Các quan thái thú tham nhũng hút máu người dân Việt

Bước qua đêm dài Bắc thuộc, thế kỷ X tính ra, là thế kỷ mà các triều đại nối tiếp nhau ra sức củng cố nền độc lập, nhất thống mới giành được. Điểm mặt tham nhũng thời này, sử liệu không cho ta được bằng chứng gì cho sự hiện diện của nạn sâu dân, mọt nước.

Điểm này, xuất phát từ những thực tế lịch sử của hiện tình bấy giờ. Bởi buổi ấy nào nhà Ngô (938 - 965), tiếp nhà Đinh (968 - 980), lại nối nhà Tiền Lê (981 - 1009), các triều đại này ta thấy có thời gian tồn tại không được dài. Nhà Ngô trải 3 vua, mới lập nền tự chủ, nhà Đinh thì dẹp loạn 12 sứ quân đang lo ổn định quốc gia, nhà Tiền Lê thì lo cho sự an nguy quốc gia từ mối đe dọa nơi phương Bắc của nhà Tống, thế nên việc củng cố nền độc lập, củng cố chính quyền trung ương là mối quan tâm hàng đầu lúc bấy giờ.
Ta lại thấy như thời nhà Đinh trị nước, vua Đinh Tiên Hoàng khi trị dân thì theo Khâm định Việt sử thông giám cương mục cho hay, đã “đặt vạc dầu lớn ở sân, nuôi hổ dữ ở cũi, hạ lệnh rằng: “Hễ kẻ nào vi phạm thì bắt bỏ vào nấu trong vạc, hay cho hổ ăn thịt”. Ai nấy sợ hãi, không dám phạm pháp”. Biện pháp cứng rắn này đã góp phần làm cho tính răn đe, áp chế các trọng tội có tác dụng lớn, mà Việt sử diễn nghĩa có ghi là:
Trị thiên hạ, muốn lấy oai,
Nuôi hùm, bày vạc răn loài tội nhân.
Nhà Hậu Lý (1009 - 1225) bước lên vũ đài chính trị, ghi tên mình vào sử nước kế tiếp nhà Tiền Lê, hiện tình tham nhũng đã được ghi nhận trong một số đời vua Lý. Và mức độ ảnh hưởng của nạn sâu dân mọt nước là to lớn khi ảnh hưởng tới cả sự suy vi của triều đại đất Cổ Pháp vào cuối thời Lý. Cư điểm xét qua một số vụ tham nhũng dưới đây hẳn rõ.
Tháng 9 năm Mậu Ngọ (1138), vua Lý Thần Tông (1127 - 1138) mang bệnh sắp mất. Trước đó, tháng 5 năm Nhâm Tý (1132), hoàng thứ trưởng tử Lý Thiên Lộc được sinh ra, dù là con của một người thiếp nhưng do các bà hoàng hậu khác chưa sinh con trai, nên Thiên Lộc được chọn làm người kế vị. Nhưng đến tháng 4 năm Bính Thìn (1136), hoàng trưởng tử là Lý Thiên Tộ được Lê Hoàng hậu sinh.
Khi Thần Tông bệnh nặng, theo Đại Việt sử ký toàn thư cho hay, ba bà vợ của vua là “Cảm Thánh, Nhật Phụng, và Phụng Thánh muốn đổi lập thái tử khác, mới sai người đem của đút cho Tham tri chính sự Từ Văn Thông, nói rằng nếu có vâng mệnh thảo di chiếu thì chớ bỏ lời của ba phu nhân. Văn Thông nhận lời”. Lúc này, vua Thần Tông biết mình ốm nặng khó qua khỏi, sai Văn Thông soạn di chiếu để chọn người kế vị, nhưng Văn Thông đã nhận của đút, cầm bút mà lưỡng lự không viết. Ba vị phu nhân kia thừa dịp đến bên long sàng của vua mà dùng nước mắt đàn bà, khóc lóc cùng cái lẽ rằng xưa nay, lập người kế vị ngai vàng phải lấy con trai trưởng chứ không thể lấy con thứ… Vua mủi lòng liền xuống chiếu rằng “Thiên Tộ tuy còn nhỏ nhưng là con đích. Hãy để Thiên Tộ nối ngôi của Trẫm”, liền lập Thiên Tộ làm Thái tử” (Trích Việt sử cương mục tiết yếu). Vậy là tham nhũng đã dự phần cho cuộc thay đổi ngôi vua thứ sáu của nhà Lý. Thế nên trong Ngự chế Việt sử tổng vịnh, vua Tự Đức mới phê phán:
Huống lúc truyền hiền đương tựa ghế,
Văn Thông dừng bút chẳng ghi danh.
Thời vua Lý Anh Tông (1138 - 1175), khi vua còn nhỏ tuổi, Đỗ Anh Vũ là em của Đỗ Thái hậu cậy thế lực của chị nên lên giữ chức cao, trở thành kẻ quyền thân lũng đoạn triều chính, uy quyền che lấp cả vua. Hắn và Lê Thái hậu lại lá gió cành trăng với nhau làm việc mèo mả gà đồng. Năm Canh Ngọ (1150), Điện tiền đô Chỉ huy sứ Vũ Đái, Hỏa đầu đô Quảng Vũ là Lương Thượng Cá, Phò mã lang Dương Tự Minh… để cứu nguy cho chế độ mình phụng sự, bèn cùng hợp lực bắt giam Đỗ Anh Vũ để xử tội. Lê Thái hậu thương xót người tình, bèn giấu vàng trong cơm đút lót cho Vũ Đái, nhờ đó Anh Vũ giữ được mạng. Nhưng sau này hầu hêt những quan lại bắt hắn đều bị hắn ra tay trả thù, kẻ chết, người bị đi đày. Trong Việt sử mông học, đã chê trách rằng:
Mẹ vua là Lê thị,
Dâm đãng đáng chê cười.
Thông dâm với Anh Vũ,
Thực trái đạo làm người.
Đem đày xa phò mã,
Vàng bạc mua chuộc người.
Bất nhân và đại ác,
Tiếng xấu để muôn đời.
Đỉnh điểm cho nguy cơ nạn sâu dân, mọt nước làm suy vong nhà Lý chính là thời vua Lý Cao Tông (1175 – 1210). Khi vua Anh Tông băng hà năm Ất Mùi (1175), Long Trát lên ngôi vua, có sự giúp rập của Thái úy Tô Hiến Thành lúc này quyền bính lớn nhất triều. Việt sử lược cho biết, Chiêu Linh Hoàng Thái hậu đã đút lót cả mâm bạc cho vợ lẽ của Tô Hiến Thành là bà Lã Thị hòng mong cho Lý Long Xưởng (con cả bị phế vì tội thông dâm) được lên làm vua thay Lý Cao Tông. Nhưng việc ấy không thành, bởi tính thanh liêm và sự cương nghị của quan họ Tô, thể hiện ngay ở lời nói của ông với vợ mình, được Lịch triều hiến chương loại chí ghi là: “Ta là bậc đại thần, chịu mệnh vua ký thác giúp ấu chúa; nay nhận hối lộ mà bỏ người nọ dựng người kia, còn mặt mũi nào trông thấy tiên đế ở dưới suối vàng?”.
Biết mưu của mình không thành, Thái hậu lại vời ông đến trực tiếp lấy danh lợi mà dụ dỗ, mua chuộc. Lấy cái lẽ là:
- Ông đối với nước đáng gọi là trung đấy. Song tuổi ông cũng đã về chiều, mà lại thờ vua non tuổi, những việc ông làm thì ai biết cho? Chi bằng lập trưởng quân, thì người đó sẽ mang ơn ông, mà cho ông giàu sang lâu dài, há có phải hay không?
Nhưng lời mật ngọt mà trái đạo nào dễ lọt tai, ông cũng khẳng khái nói:
- Bất nghĩa mà được giàu sang, đó không phải là điều người trung thần nghĩa sĩ vui làm. Huống hồ di chúc của tiên vương, lời nói còn văng vẳng bên tai thì đối với công nghị sẽ làm sao? Thần không dám phụng chiếu.
Nhờ có sự cứng cỏi của ông, mà mối nguy việc hối lộ, tham nhũng thay quyền, đoạt vị chưa làm suy yếu nhà Lý. Ngai vàng suýt một phen đổi chủ. Thế nên, trong Sử Nam bốn chữ khi nhắc đến ông là nói đến đức liêm không tham “hơi đồng”:
Hiến Thành nhận chiếu,
Phò dựng ngôi trời.
Khinh vàng trọng ngãi (nghĩa).
Phụ chánh một người.
Tuy nhiên, khi quan họ Tô mất, vua Cao Tông thiếu người đỡ đần, và rồi… Việt sử tiêu án nhận định nhà Lý suy vong từ thời điểm Cao Tông, bởi “vua thì chỉ chăm về tiền của, ngày ngày cùng bọn cung nữ dong chơi, quần thần đều công nhiên hối lộ”, nên nạn tham nhũng theo đó mà hoành hành, làm cho nhà Lý ngày một đi xuống, đúng như lời ca thán trong Đại Nam quốc sử diễn ca:
Dấu xe quanh khắp giang san,
Chính hình lỗi tiết du quan quá thường.
Lại thêm thổ mộc cung tường,
Mua quan bán ngục nhiều đường riêng tây.
Cuối thời Cao Tông, đất nước bị loạn lạc, một phần bởi tham nhũng mà nên khi năm Đinh Mão (1207) Đoàn Thượng, Đoàn Chủ làm phản, vua sai Đàm Dĩ Mông, Phạm Bỉnh Di và các tướng đi dẹp. Việt sử lược cho hay Đoàn Thượng “ngầm sai người đến đút lót cho Thượng phẩm phụng ngự Phạm Du, xin đem đồ đảng theo Du”. Nhờ đó mà Đoàn Thượng được sống. Mối họa nội loạn của Đoàn Thượng vì sự nhúng tay của hối lộ, tham nhũng mà chưa dẹp được. Năm sau, Phạm Du được cử làm quan coi châu Nghệ An nhưng lại làm phản, vua Cao Tông phải sai Phạm Bỉnh Di đi đánh.
Năm Kỷ Tỵ (1209), Bỉnh Di dẫn quân đánh Phạm Du, rồi tịch thu gia sản nhà Du đốt hết, Du căm tưc lắm, nên như Khâm định Việt sử thông giám cương mục viết: “Phạm Du mới ngầm sai người đến kinh đô đem vàng bạc đút lót cho người trong nội, nói rõ Bỉnh Di tàn khốc, giết hại những người vô tội”. Bọn quan lại thân cận bởi tham hơi đồng nên thay đổi sự thật, người có công trở thành kẻ có tội. Khi Phạm Bỉnh Di về triều, lập tức bị bắt và sau đó bị giết. Từ ấy mà loạn Quách Bốc trả thù cho chủ diễn ra. Rồi nạn Đoàn Thượng sau đó hoành hành khiến cho vua Lý Cao Tông phải chạy loạn khắp nơi. Biến loạn thời Cao Tông chính là cơ hội để anh em họ Trần hưng khởi và dần xác lập vị trí của mình để sau này lập triều đại mới thay triều Lý.
Xét ra, hậu quả tham nhũng thời Hậu Lý thật to lớn. Thực trạng tham nhũng ấy chứng tỏ sự đi xuống trầm trọng không chỉ về đạo đức, cương thường cuối thời Lý, mà một phần nguyên nhân góp vào sự suy vi của triều đại do Lý Thái Tổ sáng lập từ cuối thế kỷ XII, đầu thế kỷ XIII chính do sự dự phần của nạn sâu dân mọt nước. “Tham nhũng, ăn chơi trác táng và phung phí là những nét quen thuộc ở mọi cấp bậc của triều đình” – Nhận định trên của GS Lê Thành Khôi trong Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX khi viết về thời này, thực chẳng ngoa chút nào.

Trần Đình Ba