Nhà virus học CH Czech Sonya Pekova: Coronavirus hành xử bất thường

Điều này buộc chính phủ CH Czech thay đổi chính sách xét nghiệm và bắt đầu cho các phòng thí nghiệm của nhà nước không chỉ xét nghiệm cho những người đến từ các quốc gia có số lượng lớn bệnh nhân nhiễm COVID-19 và những người tiếp xúc gần với những bệnh nhân này. Có lẽ nhờ thế, dịch bệnh COVID-19 ở Cộng hòa Czech hiện đang phát triển chậm hơn so với hầu hết các quốc gia khác.

Vào giữa tháng 3, Sonya Pekova đã phát triển một phương pháp (protocol) xét nghiệm SARS-CoV-2 mới mà theo cô là chính xác hơn và rẻ tiền hơn. Và cô sẵn lòng chia sẻ miễn phí phương pháp này cho tất cả các tổ chức y tế quan tâm đến. Phương pháp này đã được Viện Hàn lâm Khoa học CH Czech và nhiều phòng thí nghiệm trên thế giới sử dụng.

Chủ nhật tuần trước (29.3), phóng viên của Đài Phát thanh Tự do (Radio Svoboda) của CH Czech đã có cuộc phỏng vấn Sonya Pekova. Qua ngày thứ Hai (30.3), trong khi văn bản cuộc phỏng vấn vẫn còn ở bộ phận biên tập, thì trên một số trang web có liên quan đến bộ máy tuyên truyền của Nga đã xuất hiện thông tin rằng Pekova, trong cuộc trò chuyện với kênh truyền hình Slovak TA3, đã tuyên bố SARS-CoV-2 là sản phẩm trong phòng thí nghiệm của Mỹ và chính phủ Mỹ đang cố gắng che giấu điều này bằng cách buộc các nhà khoa học Mỹ nói dối về virus này. Tuy nhiên, trong cuộc trò chuyện mà các trang web này liên kết đến, Pekova không nói điều gì như thế.

Radio Svoboda đã hoãn việc đăng nội dung phỏng vấn và liên lạc lại với Pekova để làm rõ chuyện này. Đây là câu trả lời của nhà khoa học Pekova: “Tôi không bao giờ, trong mọi trường hợp và vì bất kỳ lý do gì, đã nói hay viết rằng nguồn gốc và sự lây lan của virus có sự liên quan, dù là nhỏ nhất, đến nước Mỹ. Tôi cũng chưa hề phát biểu ở bất cứ đâu rằng nước Mỹ đã cố gắng che giấu, kiểm duyệt hoặc làm sai lệch dữ liệu về loại virus này, bằng bất kỳ cách nào. Tôi không hề đề cập đến mối liên hệ giữa Mỹ và virus SARS-CoV-2”.

Tuy nhiên, theo Pekova, không thể loại trừ chuyện virus này có nguồn gốc nhân tạo. Trả lời phỏng vấn của phóng viên Radio Svoboda, Pekova đã nói về lý do tại sao virus này không giống như các loại coronavirus khác, kỹ thuật xét nghiệm của nó khác với các loại khác như thế nào, chúng ta có thể sống như thế nào trong đại dịch...

- Có những loại xét nghiệm coronavirus nào, và chúng khác nhau thế nào?

- Có hai loại xét nghiệm khác nhau về bản chất. Thứ nhất là PCR (polymerase chain reaction - phản ứng chuỗi polymerase), dựa trên sự phát hiện trực tiếp RNA (vật liệu di truyền) của virus, và đây chính là loại cần được sử dụng trong việc xét nghiệm toàn dân để tìm ra người mang virus và ngăn chặn dịch. Loại xét nghiệm thứ hai dựa trên việc tìm kiếm kháng thể với virus, nó được sử dụng khi một người đã hồi phục hoặc ít nhất khi bệnh đã bắt đầu.

- Hiện nay thường xuyên có tin tức về các kỹ thuật xét nghiệm mới cho kết quả sau 5 phút, 20 phút, 30 phút. Đó có phải là những xét nghiệm kháng thể?

- Đó được gọi là những xét nghiệm nhanh, và chúng dựa trên việc tìm kiếm kháng thể. Thật không may, chúng không phù hợp để chẩn đoán cho những bệnh nhân không có triệu chứng và những người chỉ mới lây nhiễm vì cơ thể chưa sản sinh kháng thể để chống lại virus. Xét nghiệm nhanh có thể cho kết quả âm tính giả cho đến khi kháng thể xuất hiện trong cơ thể.

Hiệu quả của nó cũng phụ thuộc vào trạng thái của hệ thống miễn dịch của con người và cách nó đối phó với việc sản xuất kháng thể. Nếu bệnh nhân đã trải qua một số hình thức trị liệu miễn dịch hoặc đơn giản là bệnh nhân có hệ miễn dịch suy yếu, thì xét nghiệm có thể không hiệu quả.

Xét nghiệm nhanh có thể là phương pháp rẻ và tốt để phát hiện tình trạng nhiễm bệnh, nhưng chúng chỉ đo lường phản ứng của cơ thể khi đã phát bệnh nên không phù hợp cho chẩn đoán sớm và chẩn đoán những người không có biểu hiện bệnh nhưng lại mang mầm bệnh.

- Có thể sử dụng xét nghiệm nhanh khoảng bao nhiêu ngày từ lúc bị nhiễm?

- Cửa sổ huyết thanh học (thời gian từ khi nhiễm virus đến khi xuất hiện kháng thể) có thể kéo dài khác nhau, và đối với loại virus này chúng ta vẫn chưa biết chắc chắn. Hơn nữa, nó phụ thuộc vào trạng thái miễn dịch của mỗi người. Vì vậy, khoảng thời gian mà các xét nghiệm nhanh không cho thấy bất cứ điều gì có thể kéo dài 2 hoặc thậm chí 3 tuần. Cũng có khi 1 tuần. Nhưng trong mọi trường hợp, khoảng thời gian này không tính bằng đơn vị giờ, mà là ngày hay tuần.

- Phòng thí nghiệm của chị sử dụng xét nghiệm kháng thể hay PCR?

- Chúng tôi sử dụng PCR, xét nghiệm dựa trên bằng chứng về sự hiện diện của RNA virus trong vật liệu sinh học.

- Chị cần bao lâu để cho ra kết quả?

- Khoảng 4-5 giờ cho một bệnh nhân. Kỹ thuật xét nghiệm được tiến hành qua nhiều bước. Nhưng khi phải xử lý 100 xét nghiệm cùng lúc thì sẽ mất nhiều thời gian hơn, và chúng tôi trả kết quả vào hôm sau.

- Phương pháp mà chị phát minh ra cho kết quả nhanh hơn so với PCR tiêu chuẩn?

- Không, do nó dựa trên phương pháp chuẩn nên không có khác biệt về thời gian. Tuy nhiên, nó chính xác hơn và đòi hỏi ít thuốc thử hơn cũng như cần ít thiết bị hơn. Theo phương pháp của CDC (Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Mỹ), để xác định virus, bạn cần tìm 3 đoạn mã khác nhau. Chúng tôi đã thiết kế lại phương pháp này, phương pháp của chúng tôi hiện nay nhắm vào một phần khác của mã virus, và chỉ cần tìm một phân đoạn để nhận dạng.

Vì vậy, thay vì 3 ống nghiệm thì giờ chỉ cần 1, thay vì 3 vị trí trong máy phân tích, 1 là đủ, và thay vì 3 liều thuốc thử, chỉ cần 1 là đủ với tôi. Tôi tiết kiệm thuốc thử, các chỗ trong máy phân tích và do đó tôi có thể xử lý nhiều xét nghiệm hơn cùng một lúc. Tức là tôi có thể đưa vào máy phân tích mẫu xét nghiệm của số bệnh nhân nhiều gấp ba lần so với trước đây.

- Chị nghĩ gì về pooling (gộp chung phân tích các xét nghiệm từ nhiều người cùng lúc), điều được khuyến nghị bởi các bác sĩ Israel?

- Pooling là một phương pháp tuyệt vời được sử dụng rộng rãi trong y học. Chẳng hạn như nó được sử dụng trong truyền máu, để xét nghiệm kháng thể bất thường trong máu dùng để truyền, vì vậy đây hoàn toàn không phải là một phương pháp mới. Chúng tôi sử dụng phương pháp này, chúng tôi đồng thời kiểm tra mẫu cho tối đa 10 bệnh nhân.

Khi bắt đầu dịch, khi nhiều xét nghiệm âm tính, nó sẽ tiết kiệm rất nhiều thời gian và thuốc thử. Vì vậy, tôi nhiệt liệt khuyên tất cả các phòng thí nghiệm thực hiện pooling, bởi vì một phần của các nhóm này sẽ âm tính và có thể loại trừ ngay lập tức tất cả các bệnh nhân trong các pool này, và chỉ những bệnh nhân có kết quả dương tính sẽ là bệnh nhân.

- Tại sao chị chọn xét nghiệm một đoạn mã gen khác với CDC? Đoạn mã này có gì lạ và tại sao nó quan trọng?

- Rõ ràng, virus SARS-CoV-2 có khả năng đột biến rất lớn. Điều này được thể hiện qua các trường hợp được xác nhận tái nhiễm của những người từng nhiễm bệnh. Với một đột biến, các phần của bộ gen có thể thay đổi, chính là đoạn mã mà xét nghiệm ban đầu nhằm vào. Xét nghiệm của chúng tôi là nhằm vào một phần không dễ bị đột biến của bộ gen. Ít nhất, từ kinh nghiệm lâu năm mà chúng tôi có với các loại virus khác, chúng tôi chưa từng thấy phần virus này có thể thay đổi nhiều. Do đó, xác suất kết quả âm tính giả do thay đổi mã di truyền là ít hơn nhiều. Hy vọng rằng xét nghiệm của chúng tôi sẽ ổn định cho dù virus biến đổi như thế nào.

- Tình trạng đột biến thường xuyên của virus này có làm phức tạp việc tạo ra một loại vắc-xin hiệu quả?

- Thật không may, liên quan đến vắc-xin, thì đây thực sự là một tin xấu. Nó phụ thuộc vào việc những người phát triển vắc xin chọn epitope (quyết định kháng nguyên) nào, nghĩa là protein nào của loại virus này, làm mục tiêu. Nhưng do cách thức virus thay đổi - có thể gọi là áo choàng, vỏ ngoài -, protein này có thể thay đổi, và vắc-xin sẽ hết hiệu lực. Cũng như điều xảy ra với bệnh cúm, khi chủng xuất hiện năm nay hơi khác so với chủng năm ngoái. Có vẻ như coronavirus mới đột biến khá nhanh. Những gì hiện đang được phát triển có thể trở nên không hiệu quả sau một thời gian.

- Vậy thì sẽ không có “miễn dịch cộng đồng” (herd immunity)? Tôi có thể bị bệnh, hồi phục và bị bệnh trở lại?

- Vâng, đúng vậy. Virus biến đổi và thay đổi “áo choàng” của nó. Có thể nói, nếu tôi bị nhiễm virus có áo khoác màu xanh và phục hồi vì tôi phát triển khả năng miễn dịch với nó, sau đó virus này đến với tôi trong một chiếc áo khoác màu đỏ, thì cơ thể tôi sẽ coi đó là loại virus khác và lại phải phát triển miễn dịch với nó. Rõ ràng, đây là một trong những đặc tính khó chịu nhất của virus này.

- Virus này khác thế nào với các coronavirus “thông thường” chỉ gây cảm lạnh?

- Tôi nghĩ, trước hết là bởi vùng điều hòa chưa được giải mã (phần của mã di truyền không chịu trách nhiệm trực tiếp cho quá trình tổng hợp protein). Nó chứa các chuỗi gen rất khác với các chuỗi trong vùng điều hòa của coronavirus sống trên dơi, trong khi “thân” của virus và các gen cấu trúc của nó thì giống như ở virus của dơi. Trong loại virus mới này ở người, vùng điều hòa dường như bị thay đổi một chút, điều này có thể liên quan khả năng sinh sản rất cao của nó mà chúng ta quan sát được.

Vì sinh sản rất nhanh, nó rất dễ lây lan. Điều này cũng có thể liên quan với khả năng đột biến cao của nó - những chủng mà chúng ta chưa từng thấy trước đây nhanh chóng xuất hiện. Để phân chia và tạo ra các virion (hạt virus), các virus RNA cần một loại enzyme gọi là RNA polymerase phụ thuộc RNA, loại enzyme không có “cơ chế kiểm tra lỗi”: nó không quan tâm đến việc tạo ra các bản sao không chính xác.

Và virus nhân càng nhanh thì khả năng xảy ra lỗi trong các bản sao càng lớn. Vì thế, chúng ta nhận thấy đột biến trong các gen cấu trúc. Tôi nghĩ rằng vùng điều hòa của chủng coronavirus này làm cho nó nhân lên rất nhanh, điều mà chúng ta không thấy với các coronavirus thông thường. Có lẽ vì thế mà virus này không giống như các coronavirus thông thường, không chỉ gây bất tiện cho chúng ta mà còn gây ra tác hại nghiêm trọng.

- Vài tuần trước chị đã nói: không loại trừ khả năng virus này có nguồn gốc nhân tạo. Các nhà khoa học Ấn Độ ngay từ đầu dịch bệnh đã phát biểu điều tương tự. Nhưng vài ngày trước, các nhà khoa học Mỹ công bố một bài báo, trong đó tuyên bố loại trừ hoàn toàn nguồn gốc nhân tạo của virus này. Chị đọc bài viết đó chưa? Bài viết đó có thuyết phục chị không?

– Bài viết đó được công bố trên Nature Medicine, một tạp chí rất uy tín. Chắc chắn đó là bài viết rất tốt và được viết một cách cẩn trọng. Tuy nhiên, nó chỉ tập trung về các gen cấu trúc của virus này và không đề cập một từ nào đến vùng điều hòa của nó.

Nhân tiện, các nhà khoa học Ấn Độ đã tìm thấy các cấu trúc tương tự như cấu trúc của HIV, chính ở vùng cấu trúc này của virus – thực tế có đúng vậy hay không thì tôi không dám nói. Nhưng, nói gì thì nói, bài báo trên tạp chí Nature Medicine hoàn toàn không đề cập vùng điều hòa của chủng coronavirus này, mà theo tôi cảm nhận, sự thay đổi trong mã gen của virus này nằm ở vùng điều hòa.

- Vậy chị vẫn cho rằng virus này có thể có nguồn gốc nhân tạo?

- Tôi cho rằng không thể loại trừ điều này. Virus này hành xử bất thường. Có một số lượng virus hữu hạn đang lây nhiễm cho con người trên thế giới. Chúng ta thường có dựa theo các triệu chứng của bệnh để suy đoán là do virus nào gây ra. Tất nhiên, không phải 100%, nhưng chúng ta có thể nói: nếu các triệu chứng trông như thế này, thì đây rất có thể là một loại virus cúm, như tiêu chảy là triệu chứng của một loại virus khác, khi phát ban thì chúng ta sẽ tìm virus herpes. Do đó, khi chúng ta biết rằng căn bệnh này do coronavirus gây ra, nó sẽ có một diễn biến nhất định. Nhưng coronavirus này có một hình ảnh hoàn toàn khác, nó giống như thể một dạng bệnh mới.

Khi hình ảnh lâm sàng của một virus rất khác với các virus khác cùng loại, thì ít nhất đó là một loại virus lạ. Về mã gen của nó - tôi đã dành nhiều năm cho sinh học phân tử và di truyền học, đã tham gia vào việc nhân bản và sử dụng các phần khác nhau của virus cho kỹ thuật di truyền - đây là một dạng rất phổ biến. Khi tôi nhìn thấy chuỗi này (trong vùng điều hòa), ngay lập tức tôi cảm thấy nó không giống với chuỗi tự nhiên.

Nếu chỉ nói về các gen cấu trúc, tôi sẽ không nghĩ rằng có điều gì đó không ổn với virus này. Nhưng bạn cần xem xét toàn bộ bộ gen, không loại trừ các phần khác khỏi nghiên cứu, và chúng ta có thể sẽ tìm thấy câu trả lời. Nhưng đây chỉ là ý kiến của tôi, điều cần thiết là càng nhiều người tham gia nghiên cứu virus này càng tốt. Xét nghiệm mà chúng tôi đề xuất đặc biệt nhắm vào vùng điều hòa này. Hãy để những người làm việc với các kỹ thuật xét nghiệm quan sát phương pháp này và nói lên những suy nghĩ của họ về nó.

- Virus này hoạt động không giống như coronavirus thông thường, và cũng không như SARS?

- Nó chắc chắn giống SARS nhiều hơn là giống các coronavirus thông thường, bởi vì các coronavirus thông thường sẽ khiến bạn bị sổ mũi hoặc đau họng trong vài ngày trước khi bạn hồi phục. Đối với virus SARS-CoV-2 này thì hoàn toàn khác. SARS hoành hành trong 1 năm rồi biến mất. Virus này, do tính đột biến lớn của nó, tôi sợ nó sẽ ở lại với chúng ta trong một thời gian dài.

(Còn tiếp)

HOÀNG ANH (theo Archyde)