Thống kê kinh tế ngầm: Còn nhiều băn khoăn

5 thành tố khu vực kinh tế chưa quan sát

Trao đổi với phóng viên báo điện tử Một Thế Giới, Tổng cục trưởng Tổng cục Thống kê (Bộ Kế hoạch và Đầu tư) Nguyễn Bích Lâm cho biết Bộ đã trình đề án thống kê kinh tế chưa được quan sát và đang chờ Thủ tướng duyệt.

Tại cuộc họp báo Chính phủ thường kỳ tháng 1, Thứ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Thế Phương cho biết khu vực kinh tế chưa được quan sát bao gồm 5 thành tố.

Thứ nhất các hoạt động kinh tế ngầm (underground), là những hoạt động kinh tế hợp pháp nhưng bị giấu diếm có chủ ý, nhằm tránh phải nộp thuế,đóng bảo hiểm xã hội,mức lương tối thiểu, số giờ làm việc tối đa, điều kiện sức khỏe cho người lao động,thực hiện báo cáo tài chính, báo cáo thống kê...

Thứ hai là các hoạt động kinh tế bất hợp pháp, bao gồm các hoạt động kinh tế bịpháp luật cấm, ví dụ như sản xuất, buôn bán ma túy, mại dâm, buôn người… Các hoạt động kinh tế không bị pháp luật cấm nhưng do các nhà sản xuất trái phép thực hiện cũng thuộc vào các hoạt động kinh tế bất hợp pháp.

Thứ 3 là hoạt động của các đơn vị sản xuất kinh doanh tham gia quá trình sản xuất hàng hóa, dịch vụ với mục tiêu cơ bản là tạo công ăn việc làm, thu nhập cho những người thực hiện hoạt động kinh tế đó.

Các hoạt động này thường hoạt động quy mô nhỏ, tổ chức sản xuất đơn giản, ít có phân định rõ ràng giữa lao động và vốn của cơ sở kinh doanh với hộ gia đình. Mối quan hệ giữa người lao động và sử dụng lao động dựa trên nền tảng tạm thời, gia đình chứ không dựa trên hợp đồng chính thức.

Thứ 4 là hoạt động kinh tế hộ gia đình, tự sản tự tiêu của hộ gia đình bao gồm các hoạt động sản xuất của hộ gia đình tạo ra sản phẩm để tự tiêu dùng và tích lũy cho chính những thành viên trong gia đình (như trồng trọt, chăn nuôi, hoạt động tạo ra sản phẩm vật chất khác phục vụ nhu cầu trong hộ gia đình), các hoạt động xây nhà để ở, tự sửa chữa nhà, tự tích lũy tài sản cố định khác, hoạt động giúp việc cho gia đình.

Thứ 5 là hoạt động kinh tế bị bỏ sót do chương trình thu thập dữ liệu cơ bản, bao gồm cả các hoạt động kinh tế đáng lý phải thu thập thông tin nhưng bị bỏ sót trong quá trình thu thập số liệu do điều tra không bao phủ đầy đủ phạm vi hoặc đối tượng điều tra không hợp tác…

Ông Nguyễn Bích Lâm cho rằng đối với 2 thành tố hoạt động kinh tế ngầm và kinh tế phi pháp rất khó cho cơ quan thống kê thu thập thông tin để tính toán. Tuy nhiên, trong quý I/2018, sau khi Đề án được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, Tổng cục Thống kê sẽ cùng các Bộ, ngành và địa phương tìm giải pháp khả thi để triển khai thực hiện.

Kinh tế ngầm sống được do tham nhũng

Trao đổi với phóng viên bên lề hội thảo “Kinh tế Việt Nam 2017 và triển vọng 2018: Vững bước cải cách” do CIEM tổ chức, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan cho biết, việc đo lường và đưa kinh tế ngầm vào tính toán là cần thiết nhưng không dễ dàng bởi kinh tế ngầm, buôn lậu phi pháp không dễ tính được. Điều này không riêng gì ở Việt Nam mà ở các nước cũng vậy, không tính được, chỉ có thể ước đoán.

Nêu ví dụ, bà Lan dẫn ra số liệu Việt Nam nhập siêu tại Trung Quốc có sự vênh nhau tới hơn 20 tỉ USD giữa cơ quan thống kê 2 nước. Những con số này Việt Nam thống kê chưa đầy đủ, phải dựa vào thống kê nước ngoài thì mới biết. “Năm 2017, nếu tính cả con số nhập siêu chưa thống kê được thì tôi nghi ngờ rằng chúng ta nhập siêu chứ không xuất siêu?”

“Thống kê vào nhằm mục đích gì? Có những cái khu vực phi chính thức đã thống kê vào kinh tế rồi như hộ kinh doanh gia đình, người ta đóng thuế đầy đủ, tạo công ăn việc làm, đóng góp 31% GDP, muốn đẩy vào khu vực chính thức phải có chính sách để họ vươn lên. Thêm nữa cần giải pháp ngăn chặn tham nhũng, tạo động lực lớn duy trì họ hoạt động dễ dàng, lớn mạnh”, bà Lan nêu.

Chuyên gia này cũng cho rằng, ngành thuế của Việt Nam đang phải bỏ ra 22% đội ngũ thuế để thu thuế khu vực phi chính thức trong khi khu vực này chỉ đóng góp 2% thuế, việc làm này không hiệu quả, thậm chí còn nảy sinh tham nhũng, mặc cả với hộ kinh doanh về thuế.

Chuyên gia kinh tế Bùi Trinh trả lời tờ TheLeader cũng cho rằng muốn tính toán được khu vực kinh tế này, Chính phủ phải công nhận tất cả các khu vực kinh tế chưa quan sát được. Từ đó, các cơ quan thống kê mới có cơ sở để tính toán vào quy mô nền kinh tế.

Bên cạnh đó, cần phải tính GDP từ phía cầu, tức phương pháp tínhGDPdựa trên chi tiêu cuối cùng. GDP mà Tổng cục Thống kê công bố là GDP tính từ phía cung, bằng tổng giá trị gia tăng theo giá cơ bản + thuế sản phẩm.

Ông Trinh cũng cho rằng sở dĩ kinh tế ngầm sống được là do tham nhũng. Do đó, cần hoàn thiện cơ chế chính sách pháp luật đối với các hoạt động nhạy cảm có nguy cơ "ngầm", ngăn chặn nạn tham nhũng, bảo kê.Tuy nhiên, những giải pháp này là rất phức tạp và không thể thực hiện trong ngày một ngày hai.

Lo ngại việc nới nợ công

Chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan cho biết bà lo ngại việc khu vực kinh tế ngầm đưa vào làm GDP lớnhơn, trần nợ công giảm xuống, tỷ trọng nợ công trên GDP được mở rộng.

“Khu vực kinh tế ngầm dù có tính toán được cũng khó lòng thu được, không có gì thay đổi. Trong khi đó, nền kinh tế thựcsẽ phải gánh tác động lớn hơn rất nhiều lần từ việc tăng nợ công”, bà Lan nói.

Chuyên gia này cho rằng tính thêm vào GDP sẽ vô nghĩa bởi khi tái cơ cấu đầu tư công phải giảm nợ công và giảm cả chi thường xuyên và chi đầu tư của khu vực công.

Do đó, theo bà Chi Lan, cách tích cực nhất ở Việt Nam lúc này là kiểm soát tốt hệ thống kinh tế chính thức mà cụ thể là doanh nghiệp nhà nước. Nắm chắc DNNN là đã tăng được hiệu quả kinh tế rất nhiều.

Đánh giá về yêu cầu tính toán lại với quy mô GDP của nền kinh tế tại tọa đàm “Báo cáo Kinh tế vĩ mô Quý IV và cả năm 2017”, TS Nguyễn Đức Thành - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách cho rằng điều này có thể tạo dư địa để mở rộng tỷ lệ vay nợ, tuy nhiên việc tính toán cần phải thảo luận kỹ lưỡng.

"Nguyên tắc tính toán của GDP là dựa trên những hoạt động có thể quan sát và thu thuế được, từ đó làm căn cứ cho việc trả nợ, vốn được tính toán dựa theo GDP. Tuy nhiên nếu tính thêm cả các khu vực kinh tế phi chính thức vào quy mô GDP, mở rộng dư địa vay nợ nhưng chưa xem xét kỹ về quy mô nguồn thu sẽ tạo ảnh hưởng đến khả năng chi trả", TS Thành nhận xét.